กมฺมฏฺฐาน สงฺคห ปรมตฺถทีปนี

[170] เอวํ อฏฺฐหิ ปริจฺเฉเทหิ สปจฺจยปเภทํ นามรูป วิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิทิตนามรูป วิภาคสฺส กมฺมฏฺฐานวิธานํ ทสฺเสนฺโต สมถวิปสฺสนานนฺติอาทิ มาหฯ อิโต ปจฺจย สงฺคหโต ปรํ สมถวิปสฺสนานํ ภาวนานํ ทุวิธํปิ กมฺมฏฺฐานํ ยถากฺกมํ ปวกฺขามีติ โยชนาฯ ตตฺถ กิเลเส อญฺเญปิวา วิตกฺกาทโย โอฬาริกธมฺเม สเมตีติ สมโถฯ ตถา ปวตฺโต เอกคฺคตาสงฺขาโต สมาธิฯ วิเสเสน ปสฺสนฺติ เอตายาติ วิปสฺสนาฯ อนิจฺจานุปสฺสนาทิกา ภาวนาปญฺญาฯ ตาย หิ โยคิโน ขนฺเธสุ โลกิยมหาชเนน ปสฺสิตํ อิตฺถิปุริสาทิกํ นิจฺจสุขาทิกญฺจ อติกฺกมิตฺวา วิเสเสน อนิจฺจาทิกเมว ปสฺสนฺตีติฯ ภาเวตพฺพาติ ภาวนาฯ ภาเวนฺติวา จิตฺตสนฺตานํ เอตาหีติ ภาวนาฯ กิริยา กมฺมํฯ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ ฐานํฯ กมฺมสฺส ฐานนฺติ กมฺมฏฺฐานํฯ วีริยารพฺภสงฺขาตสฺส โยคกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ กสิณมณฺฑลาทิกํ กสิณภาวนาทิกญฺจฯ อาทิมชฺฌ ปริโยสานานญฺหิ สมุทายภูกํ เอกเมตํ ปถวีกสิณ ภาวนาทิกํ ภาวนากมฺมํปิ อตฺตโน อวยวภูตสฺส โยค กมฺมสฺส ปวตฺติฏฺฐานํ สมฺภวตีติฯ

วิภาวนิยํ ปน

อุตฺตรุตฺตร โยคกมฺมสฺส ปทฏฺฐานตาย กมฺมฏฺฐานภูตํ ภาวนาวิธิญฺจาติปิ วุตฺตํฯ ตมฺปิ ยุชฺชติเยวฯ

โยคกมฺมเมววา สุขวิเสสานํ อธิฏฺฐานฏฺเฐนฐานนฺติ กมฺมฏฺฐานํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ทุวิเธปิ กมฺมฏฺฐาเนฯ สมถสงฺคเหติ สมถ กมฺมฏฺฐานสงฺคเหฯ ทสกสิณานีติ ทสกสิณมณฺฑลานิ กสิณชฺฌานานิจฯ ตทุภยานิปิ หิ โยคานุโยคสงฺขาตสฺส สมถ กมฺมสฺส ปวตฺติฏฺฐานตฺตา สมถกมฺมฏฺฐานานินาม โหนฺตีติฯ ทสอสุภาติ ทสอสุภวตฺถูนิ อสุภชฺฌานานิจฯ

ทสอนุสฺสติ โยติ พุทฺธคุณาทีนิ ทสอนุสฺสติฏฺฐานานิ อนุสฺสรณสติ โยจฯ เสสานิปิ ยถานุรูปํ วตฺตพฺพานีติฯ จรณํ จริยาฯ สมุทาจรณนฺติ อตฺโถฯ ปวตฺติพหุลตาติ วุตฺตํ โหติฯ ราคสฺส จริยา ราคจริยาฯ ราคจริตาติ ปาโฐ, โส อฏฺฐกถายํ นตฺถิ, ปุคฺคลฏฺฐาเนเอว โส ยุตฺโตติฯ เอสนโย เสเสสุปิฯ

[243] โย ปน วิภาวนิยํ

จริยานํ สํสคฺคเภโท วุตฺโตฯ โส อิธ นาธิปฺเปโตฯ

นหิ กมฺมฏฺฐานานํนาม สํสคฺคจริตสฺสปิ เอกสฺส ทฺเว ตีณิ ทาตพฺพานิ โหตีติฯ เตเนว หิ โส เภโท อฏฺฐกถายํ นครุกโตติฯ สพฺพาปิ อปฺปนาย ปุพฺพภาคปวตฺตา กามาวจร ภาวนา ปริกมฺมภาวนานามฯ สา ปน อปฺปนาย อาสนฺเน ทูเรติ ทุวิธา โหติฯ ตตฺถ ยา อาสนฺเน, สา อปฺปนํ อุเปจฺจ สมีเป ฐตฺวา ปวตฺตตฺตา อุปจารภาวนาติ วุจฺจติฯ อิตรา ปน ปริกมฺม ภาวนาเอวนามฯ อิติ ปริกมฺมภาวนาปิ สมานา ปุพฺพาปรวิเสส ปากฏภาวตฺถํ อฏฺฐกถาสุ ทฺวีหิ นาเมหิ คหิตาติ วุตฺตํ ปริกมฺมภาวนาฯลฯ ติสฺโสภาวนาติ ตาสํ ปน วิเสโส ปรโต อาคมิสฺสติฯ ปริกมฺมนิมิตฺตนฺติ ปริกมฺมภาวนาย อารมฺมณภูตํ กสิณมณฺฑลาทินิมิตฺตํฯ ตญฺจ ตสฺสา อารมฺมณ ภาเวน เอกํปิ สมานํ ปุพฺพาปรวิเสสปากฏภาวตฺถํ ปริกมฺมนิมิตฺตํ อุคฺคหนิมิตฺตนฺติ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา วุตฺตํฯ เตสํปิ วิเสโส อาคมิสฺสติฯ วิทตฺถิจตุรงฺคุลสงฺขาเตน ปริตฺตปมาเณนวา ขล มณฺฑลาทิสงฺขาเตน มหนฺตปมาเณนวา กตํ อกตํวา ปถวี มณฺฑลตลเมว อเสสผริตพฺพฏฺเฐน กสิณนฺติ ปถวีกสิณํฯ สกลสทฺทปริยาโย หิ กสิณสทฺโทฯ ยถา กสิเณน ชมฺพุทีปสฺสาติฯ ตสฺมา ยตฺตเก ปถวีตเล นิมิตฺตํ คณฺหาติ, ตตฺตกํ จิตฺเตน อเสสํ ผริตฺวา เอว คเหตพฺพํ โหติฯ น ปน ตสฺส เอกเทเส ฐตฺวาติ, เตน วุตฺตํ ปถวีมณฺฑลตลเมว อเสสผริตพฺพฏฺเฐน กสิณนฺติ ปถวีกสิณนฺติฯ เอสนโย เสสกสิเณสุปีติฯ

เอตฺถจ, อวิภูตวณฺณาย ปถวิยา เอก ตลภาเวนสนฺนิวิฏฺฐาสณฺฐานปญฺญตฺติอิธปถวีกสิณํนาม ฯ ตถา อาโปกสิณํ เตโชกสิณญฺจฯ ผุฏฺฐฏฺฐาเน จิตฺเตน สณฺฐานํ กตฺวา คหิตา วายุวฏฺฏิ วาโยกสิณํนามฯ นีลวณฺณวิสิฏฺฐาเอกา สณฺฐานปญฺญตฺติ นีลกสิณํนามฯ ตถา ปีตโลหิโต ทาตกสิณานิปิฯ จนฺทสูริยอคฺโคภาสวิสิฏฺฐา กตฺถจิ ทิสฺสมานา สณฺฐานปญฺญตฺติ อาโลกกสิณํนามฯ ติตฺติฉิทฺทวาต ปานฉิทฺทาทีสุ ทิสฺสมานา อากาสวิสิฏฺฐา สณฺฐานปญฺญตฺติ อากาสกสิณํนามาติฯ อติวิย ธุมาตํ สุนภาวํ คตนฺติ อุทฺธุมาตํฯ ตเทว กุจฺฉิตตฺตา อุทฺธุมาตกํฯ ตถาภูตสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ นามํฯ ตเทว ปูติภาวํ คตกาเล ปุริมวณฺณํ วิชหิตฺวา ปุน นีลภาวํ ปตฺตํ วินีลกํฯ ตเทว ปุน ปจฺจิตฺวา ตโต ตโต วิสนฺทมานปุพฺพยุตฺตํ วิปุพฺพกํฯ ยุทฺธภูมิยาทีสุ สตฺเถน มชฺเฌ ฉินฺทิตฺวา ถปิตํ วิรูปฉินฺนสรีรํ วิจฺฉินฺนกํนามฯ โสณ สิงฺคาลาทีหิ วิวิธากาเรน ขายิตปเทสยุตฺตํ สรีรํ วิกฺขายิตกํนามฯ โสณสิงฺคาลาทีหิ เอว ขณฺฑาขณฺฑิกํ กตฺวา อปกฑฺฒิตฺวา ตโต ตโต ขิตฺตองฺคปจฺจงฺคยุตฺตํ สรีรํ วิตฺตกฺขิกํ นามฯ องฺคปจฺจงฺเคสุ สตฺเถน หนิตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ กตฺวา ตโต ตโต ขิตฺตองฺคปจฺจงฺคยุตฺตํ สรีรํ หตวิกฺขิตฺตกํนามฯ ปคฺฆริต โลหิตสรีรํ โลหิตกํ นามฯ ปุฬุวปริปูรํ สรีรํ ปุฬุวกํฯ สกโล อฏฺฐิสงฺฆาโฏวา เอกเมกํวา อฏฺฐิ อฏฺฐิกํ นามฯ ปุนปฺปุนํ นิรนฺตรํ สรณํ อนุสฺสติฯ พุทฺธคุณสฺส อนุสฺสติ พุทฺธานุสฺสติฯ เอส นโย เสสาสุปีติฯ ตตฺถ อรหตาทิคุโณ พุทฺธคุโณนามฯ สฺวกฺขาตตาทิคุโณ ธมฺมคุโณนามฯ สุปฺปฏิปนฺนตาทิคุโณ สงฺฆคุโณ นามฯ อตฺตโน สีลสฺส อขณฺฑตาทิ คุโณ สีลคุโณนามฯ อตฺตโน ทานสฺส วิคตมลมจฺเฉรตาทิ คุโณ จาคคุโณนามฯ อตฺตานํ เทวตฺตํวา สกฺกตฺตํวา พฺรหฺมตฺตํวา วหิตุํ สมตฺถา อตฺตโน สทฺธาทิคุณา เทวตาคุณานามฯ วตฺต ปฏิปตฺติวเสนวา ธุตงฺคสมาทานวเสนวา ฌานสมาปตฺติวเสนวา วิปสฺสนาวเสนวา อตฺตโน สนฺตาเน จิรํวิกาลํ วิกฺขมฺภิตานํ กามราคาทีนํ วูปสโม อตฺตนาอธิคตนิพฺพานญฺจ อุปสโมนามฯ

เอกภวปริยาปนฺนสฺส อตฺตโน ขนฺธสนฺตานสฺส เภโท มรณํ นามฯ เกสกายาทีนํ นานากายานํ สมูหภูโต อยํ กาโย กาโยนามฯ อตฺตนิ นิรนฺตรํ ปวตฺตมานา อสฺสาส ปสฺสาสา อานาปาณํนามฯ มิชฺชติ สินิยฺหตีติ เมตฺตาฯ ยํ อารพฺภ อุปฺปชฺชติฯ ตสฺส หิตสุขํ อวิปฺปกิณฺณํ กตฺวา สงฺคณฺหตีติ อตฺโถฯ มิตฺตสฺสวา เอสา มิตฺเตสุวา ภวาติ เมตฺตาฯ อตฺถโต ปน ปรสตฺตานํ หิตูปสํหารวเสน ปวตฺโต อโทโสเอวฯ ปรสตฺตานํ หิตูปสํหาร หิตโมทน อหิตาปนยนสงฺขาตํ พฺยาปารตฺตยํ ปหาย เตสํ กมฺมสกตานุพฺรูหนวเสน อุปปตฺติโต ยุตฺติโต เปกฺขตีติ อุเปกฺขาฯ ตถา ปวตฺตา ตตฺรมชฺฌตฺตตาเอวฯ อปฺปมาเณสุสตฺเตสุ ภวาติ อปฺปมญฺญาฯ น หิ เอตฺตเกสุ เอว สตฺเตสุ เอตา ปวตฺเตตพฺพาฯ น ตโต อญฺเญสูติ เอวํ เอตาสํ วิสยปริจฺเฉโทนาม อตฺถีติฯ เอวํสนฺเตปิ อาทิกมฺมิ เกน อาทิโต เอกสฺมิํ ปุคฺคเล อตฺตโน ภาวนาจิตฺตํ ลทฺธาเสวนํ ลทฺธวิเสสญฺจ กตฺวา ปจฺฉา ทฺวีสุ ตีสูติอาทินา วฑฺฒิตฺวา สีมสมฺเภโทจ โอธิโสผรณ อโนธิโสผรณ ทิสาผรณานิว กตฺตพฺพานีติฯ ยํ ปน วิภงฺเค เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตีติอาทินา ปฏิสมฺภิทามคฺเคจ สพฺเพสตฺตา อเวรา โหนฺตูติอาทินา เมตฺตาวิธานํ นาม วุตฺตํฯ ตํ เมตฺตาฌาเน วสีภาวปฺปตฺตานํ วเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตา ปน วิเสเสน โทสปกฺขิกานํ กิเลสานํ อุชุปฏิปกฺขภูตา โหนฺตีติ ตํสมงฺคิโนจ นิจฺจํ โสมฺมหทยภาเวน พฺรหฺมสทิ สตฺตา พฺรหฺมาโนนามฯ เตสํ วิหาโรติ พฺรหฺมวิหาโรฯ เสฏฺฐานํวา เสฏฺฐภูโตวา วิหาโรติ พฺรหฺมวิหาโรติฯ อาหาเรติ อสิต ปีต ขายิต สายิต วเสน จตุปฺปเภเท อชฺโฌหฏาหาเรฯ ปฏิกูลสญฺญาติ อาหารเหตุ อนุภวิตพฺพานํ ทุกฺขธมฺมานํ ปจฺจเวกฺขนวเสน สรสปฏิกูลตา ปจฺจเวกฺขนวเสน อาสยนิธาน ปกฺกาปกฺกผลนิสฺสนฺทปจฺจเวกฺขน วเสน จ ตตฺถ นิกนฺติ ปหานสญฺญาฯ

จตุธาตุววตฺถานนฺติ สรีรคตานํ ปถวิอาทีนํ จตุนฺนํ มหาธาตูนํ สลกฺขณา ทิวเสน วิสุํ วิสุํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา สมนุปสฺสนํฯ ตญฺหิ จตสฺโส ธาตุโย ววตฺถปิยนฺติ วินิจฺฉิยนฺติ สลฺลกฺขิยนฺติ เอเตนาติ จตุธาตุววตฺถานนฺติ วุจฺจตีติฯ อสุภสญฺญา ภาเวตพฺพา ราคสฺสปหานายาติ วจนโต ทสอสุภาฯลฯ ราคจริตสฺส สปฺปายาติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ราเคน จรตีติ ราคจริโตฯ โส หิ กามํ กทาจิ โทเสน จรติฯ กทาจิ โมเหนฯ กทาจิ สทฺธาทีสุปิ อญฺญตเรนฯ ราโค ปนสฺส อุสฺสนฺโนฯ ตสฺมา อุสฺสนฺเนน ราเคน โส ราคจริโตติ สงฺขฺยํ คจฺฉตีติฯ เอสนโย เสเสสุปิฯ เมตฺตา ภาเวตพฺพา พฺยาปาทสฺส ปหานายาติ วจนโต เมตฺตาทีนํ ติณฺณํ พฺรหฺมวิหารานํ ยถากฺกมํ พฺยาปาทวิหิํสา อรตีนํ นิสฺสรณตาวจนโต สุปริสุทฺธานญฺจ วณฺณกสิณานํ โทสวตฺถุตฺตาภาวโต จตสฺโสอปฺปมญฺญาโยฯลฯ โทสจริตสฺสาติ วุตฺตํฯ เอตฺถจ อาทิกมฺมิกสฺเสวายํ จริยวิภาโคฯ อุเปกฺขาจ อาทิกมฺมิกสฺส นสมฺภวติฯ วกฺขติหิ อุเปกฺขาปญฺจมชฺฌานิกาติฯ ตสฺมา ยสฺส ปุริมา ติสฺโส สปฺปายาฯ ตสฺส ตทนุคติกา อุเปกฺขาปิ สปฺปายานาม โหตีติ กตฺวา จตสฺโส อปฺปมญฺญาโยติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิตรถา นิสฺสรณญฺเหตํ ราคสฺสฯ ยทิทํ อุเปกฺขา เจโต วิมุตฺตีติ วจนโต อุเปกฺขา ราคจริตสฺสาติ วตฺตพฺพํ สิยาติฯ นีลาทีนิจ จตฺตาริ กสิณานีติ อิทญฺจ มนาปิยรูปานิ นีลาทีนิ สนฺธาย วุตฺตํฯ อมนาปิยานิ ปน ตานิ ราคจริตสฺเสว สปฺปายานีติฯ อานาปาณสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุปจฺเฉทายาติ วจนโต อานาปาณํวิตกฺกจริตสฺสาติ วุตฺตํฯ โมหจริโต ปน ปกติยา ปมาทพหุโล โหติ วิกฺขิตฺตจิตฺโตจฯ อานาปาณญฺจนาม นิรนฺตรํ ปวตฺตมานํ ตสฺส สติํ อุปฺปาเทนฺตํ วิย ปวตฺตตีติ ตํ โมหจริตสฺสสปฺปายนฺติ วุตฺตํ สิยาฯ

[244] วิภาวนิยํ ปน

พุทฺธิวิสยภาเวน โมหปฏิปกฺขตฺตาติ การณํ วุตฺตํฯ ตํ ยุตฺตํ วิย น ทิสฺสติฯ

เอวญฺหิ สติ โส พุทฺธิจริเตน สห วตฺตพฺโพ สิยาติฯ กามญฺจ พุทฺธคุณาทโยปิ เอกนฺเตน พุทฺธิวิสยาเอว โหนฺติฯ เต ปน วิเสสโต สทฺธํ อุปพฺรูหยนฺตีติ วุตฺตํ พุทฺธานุสฺสติ อาทโยฯลฯ สทฺธาจริตสฺสาติฯ ปรมตฺถโต สุขุมตรานิ มรณาทีนิ วิปุลพุทฺธีนํ เอว วิสยานาม โหนฺตีติ วุตฺตํ มรณฯ ลฯ พุทฺธิจริตสฺสาติฯ เสสานิปนสพฺพานิปีติ จตฺตาริ ภูต กสิณานิ ทฺเว อาโลกากาสกสิณานิ จตฺตาโร อารุปฺปาจาติ ทสวิธานิ กมฺมฏฺฐานานิฯ ตตฺถาปีติ เตสุ ทสสุ เสส กมฺมฏฺฐาเนสุปิฯ ปุถุลํ ขลมณฺฑลาทิปมาณํ โมหจริตสฺส สปฺปายํฯ สมฺพาธสฺมิญฺหิ โอกาเส จิตฺตํ ภิยฺโย สํโมหํ อาปชฺชตีติฯ ขุทฺทกํ วิทตฺถิจตุรงฺคุลปมาณํ วิตกฺกจริตสฺเสว สปฺปายํฯ มหนฺตญฺหิ วิตกฺกสนฺธาวนสฺส ปจฺจโย โหตีติฯ ตตฺถจ วิตกฺกจริตสฺเสวาติ เอตฺถ เอวสทฺโท ขุทฺทกนฺติปเท ยุชฺชติฯ วิตกฺกจริตสฺส ขุทฺทกเมว สปฺปายํฯ น ปุถุลนฺติฯ สพฺพญฺเจตํ อุชุวิปจฺจนิกวเสนเจว อติสปฺปายตายจ วุตฺตํฯ ราคาทีนํ ปน อวิกฺขมฺภิกา สทฺธาทีนญฺจ อนุปการิกา กุสลภาวนานาม นตฺถีติปิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ สพฺพตฺถาปีติ สพฺเพสุปิ จตฺตาลีส กมฺมฏฺฐาเนสุฯ ปริกมฺมภาวนา ลพฺภเตว ปริกมฺเมน วินา เอกสฺสปิ กมฺมฏฺฐานสฺส อสมฺปชฺชนโตฯ ทสสุกมฺมฏฺฐาเนสุอุปจารภาวนาว สมฺปชฺชติ นตฺถิ อปฺปนาฯ กสฺมา อิติ เจฯ พุทฺธ ธมฺม สงฺฆ สีล จาค เทวตา อุปสม คุณานํ ตาว คมฺภีรตาย นานาปฺปการคุณา นุสฺสรณาธิมุตฺตตายคาติ หิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตตฺถ คมฺภีร ตายาติ เอเตน เอเกกสฺสปิ คุณปทสฺส คมฺภีรตฺตา ตพฺพิสโย สมาธิ มหาสมุทฺเท สสโก วิย ตตฺถ อปฺปนํ ปตฺวา นิจฺจลภาเวน ปติฏฺฐาตุํ นสกฺโกตีติ ทสฺเสติฯ นานาปฺปการ คุณานุสฺสรณาธิมุตฺตตายวาติ เอเตน เตสํ คุณานํ อตปฺป นิยสภาวตฺตา เอตฺตเกเอว คุณปเท ฐตฺวา อปฺปนํ ปาเปสฺสามีติ อตฺตโน จิตฺตํ สนฺธาเรตุํปิ นสกฺโกตีติ ทสฺเสตีติฯ

เสเสสุ ปน มรณสญฺญาววตฺถาเนสุ มรณํ ตาว สภาว ธมฺมตฺตา สํเวชนียธมฺมตฺตาจ อิตรานิจ ทฺเว สภาวธมฺมตาย คมฺภีรตฺตา อปฺปนาย ปติฏฺฐา นโหนฺตีติฯ ยทิเอวํ กสฺมา โลกุตฺตรชฺฌานานิ อติคมฺภีเร นิพฺพานสงฺขาเต สภาวธมฺเม อปฺปนํ ปาปุณนฺติฯ ทุตียจตุตฺถารุปฺปชฺฌานานิจ ปถมตตียารุปฺป สงฺขาเต สภาวธมฺเมติฯ วุจฺจเต, โลกุตฺตรชฺฌานานิ ตาว วิสุทฺธิโต สมฺมสนญาณโตจ ปฏฺฐาย อนุกฺกเมน อุปรุปริปวตฺตานํ วิสุทฺธิภาวนานํ พเลน อติคมฺภีเรปิ นิพฺพานสงฺขาเต สภาวธมฺเม อปฺปนาภาเวน ปติฏฺฐาตุํ สกฺโกนฺติฯ อารุปฺปชฺฌานานิจ อปฺปนาปตฺตสฺเสว ปญฺจมชฺฌานสมาธิสฺส อุทยมตฺตานิ โหนฺตีติ อารมฺมณสมติกฺกมนมตฺตกรเณน สภาวธมฺเมปิ อารมฺมเณ อปฺปนาภาเวน ปติฏฺฐาตุํ สกฺโกนฺตีติฯ ตตฺถาปีติ เตสุ สมติํสอปฺปนากมฺมฏฺฐาเนสุปิฯ ปญฺจกชฺฌาเน นิยุตฺตานิ ปญฺจกชฺฌานิ กานิฯ ฌานปญฺจกสฺส อารมฺมณภาวโยคฺยานีติ วุตฺตํโหติฯ ปฏิกูลารมฺมณานินาม อติอนิฏฺฐานิ ลูขานิ จิตฺตรภิชนเน ปริทุพฺพลานิ โหนฺตีติ น ตานิ อตฺตนิ จิตฺตํ โรเจตฺวา ถเปตุํ สกฺโกนฺติฯ ตสฺมา วิตกฺเกน วินา จิตฺตํ ตตฺถ เอกคฺคํ หุตฺวา น ติฏฺฐติฯ วิตกฺกพเลเนว ติฏฺฐตีติ วุตฺตํ ทสอสุภาฯลฯ ปถมชฺฌานิกาติฯ ยทิเอวํ กถํ เตสุ โสมนสฺสชฺฌานํ โหตีติ นีวรณสนฺตาปํ ปหานพเลนเจว ตํ ตํ อานิสํสทสฺสน ญาณพเลนจฯ พฺยาธิทุกฺขปีฬิตสฺส โรคิโน วมนวิเรจนปวตฺติยํ วิย พหุํ ทานิ เวตฺตนํ ลภิสฺสามีติ อานิสํสทสฺสาวิโน ปุปฺผจฺฉฏฺฏกสฺส คูถราสิทสฺสเน วิย จาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เมตฺตาทโย ตโย พฺรหฺมวิหารา โทมนสฺสสมุฏฺฐิตานํ พฺยาปาทวิหิํ สาอรตีนํ นิสฺสรณภูตา โหนฺตีติ น เต กทาจิ โสมนสฺเสน วินา อปฺปนํ ปาปุณนฺตีติ วุตฺตํ เมตฺตาทโย ตโย จตุกฺกชฺฌานิกาติฯ อุเปกฺขา ปน สตฺเตสุ สพฺพโส อุทาสินปกฺเข ฐตฺวา ภาวิตพฺพตฺตา กทาจิปิ อุเปกฺขาเวทนาย วินา อปฺปนํ นปาปุณาตีติ วุตฺตํ อุเปกฺขาปญฺจมชฺฌานิกาติฯ จตฺตาโรปนอารุปฺปาติ กสิณุคฺฆาฏิมากาสาทีนิ จตฺตาริ อารุปฺปารมฺมณานิฯ สพฺพตฺถาปีติ สพฺเพสุปิ จตฺตาลีสกมฺมฏฺฐาเนสุฯ ยถารหนฺติ ตํตํอารมฺมณานุรูปํฯ อารมฺมเณน วินา ปริกมฺมํนาม น สิชฺฌติฯ

อารมฺมณสฺส สุฏฺฐุ ทฬฺหวิภูตคหณสงฺขาเตน อุคฺคเหน วินา อารมฺมณสมฺปตฺติ นาม นตฺถิฯ อสติจ อารมฺมณสมฺปตฺติยา อุปจารชฺฌานํปิ ตาว น สมฺปชฺชติฯ ปเคว อปฺปนาฌานนฺติ วุตฺตํ ปริกมฺมนิมิตฺตํฯลฯ ลพฺภนฺเตวาติฯ ตตฺถ สพฺพตฺถาปีติ สพฺเพสุปิ จตฺตาลีสกมฺมฏฺฐาเนสุฯ ยถารหนฺติ ตํตํกมฺมฏฺฐานานุรูปํฯ ปริยาเยนาติ อิทํ ปน กสฺสจิ อารมฺมณสฺส จกฺขุนา ปสฺสนฺตสฺเสว อวิภูตตรตฺตา วุตฺตํฯ ยตฺถ ปน ปถมํ สภาวธมฺมํ คณฺหิตฺวา ปจฺฉา ตาทิเส ตทากาเร ตํสณฺฐาเน ปญฺญตฺตารมฺมเณ อุปจาโรวา อปฺปนาวา ปวตฺตติฯ ตตฺเถว ปฏิภาคนิมิตฺตํนาม ลพฺภตีติ วุตฺตํ ปฏิภาค นิมิตฺตํปนาติอาทิฯ วุตฺตเมวตฺถํ ทฬฺหํ กโรนฺโต ตตฺถหีติอาทิมาหฯ เอวํ สมถกมฺเม ปถมํ อุคฺคหโกสลฺลํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาทิโต ปฏฺฐาย ภาวนาวิธานํ ทสฺเสนฺโต กถนฺติอาทิ มาหฯ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาติ อารมฺมณสฺส ยถา สณฺฐิตํ อาการํ จิตฺเต อุปรุปริ วิภูตํ กตฺวา คณฺหนฺตสฺส สมนุปสฺสนฺตสฺสฯ สาจภาวนาติ อุคฺคหณากาเรน ปวตฺต ชวนวีถิปรํปรสงฺขาตา สา จิตฺตภาวนา ปริกมฺมภาวนา นามฯ ปุนปฺปุนํ กรณวเสน วฑฺฒนาการสณฺฐิตตฺตาฯ สมุคฺคหิตํ โหตีติ วตฺวา ยถา สุฏฺฐุ อุคฺคหิตํ สมุคฺคหิตํนาม โหติ ตํ ทสฺเสตุํ จกฺขุนาปสฺสนฺตสฺเสวมโนทฺวารสฺส อาปาตมาคตนฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ มโนทฺวารสฺสอาปาตมาคตนฺติ จกฺขูนิ นิมฺมิลิตฺวาวา อญฺญสฺมิํ ฐาเน ฐตฺวาวา อาวชฺชนฺตสฺส จกฺขุนา ทิฏฺฐสทิสํ มโนทฺวาเร ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหติฯ อุคฺคหนิมิตฺตํนามฯ สุฏฺฐุ อวินสฺสมานํ กตฺวา คหิตตฺตาฯ สาจ ภาวนา สมาธิยติฯ น ตาว ภาวนนฺตรภาวํ ปาปุณาตีติ อธิปฺปาโยฯ ตถา สมาหิตสฺสาติ เตน มตฺถกปตฺเตน ปริกมฺมสมาธินา สมาหิตสฺส เอตสฺส โยคิโนฯ ตโตปรนฺติ อุคฺคหนิมิตฺตุปฺปตฺติ โต ปรํฯ ภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺส จิตฺเต สนฺนิสินฺนนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ อนุยุญฺชนฺถสฺสาติ นิรนฺตรํ ปทหนฺตสฺสฯ ตปฺปฏิภาคนฺติ สภาว ธมฺมภูเตน เตน อุคฺคหนิมิตฺเตน สทิสํฯ

วตฺถุธมฺมวิมุจฺจิตนฺติ เมฆวลาหกนฺตรโตวา ราหุมุขโตวา นิกฺขนฺตจนฺทมณฺฑลํ วิย สภาวธมฺมภูตา อุคฺคหนิมิตฺตโต วิมุจฺจิตฺวา วิสุํ อุปฏฺฐิตํฯ ตโตเยว ปญฺญตฺติสงฺขาตํ นิมิตฺตปญฺญตฺติอิติ กถิตํฯ ภาวนา มยนฺติ เกวลํ ภาวนาจิตฺตพเลน ปสิทฺธํฯ อาลมฺพณนฺติ ตเทว สมุคฺคหิตํ นิมิตฺตาลมฺพณํ จิตฺเตสนฺนิสนฺนํสมปฺปิตํโหตีติ มโนทฺวาริกจิตฺตสนฺตาเน สนฺนิสินฺนํ นิจฺจลภาเวน สณฺฐิตํ หุตฺวา สุฏฺฐุ อปฺปิตํ ปเวสิตํ โหติฯ ตนฺติ นิมิตฺตาลมฺพณํ ปวุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ ยสฺมา จนฺทมณฺฑลาทิกสฺส วิย ตสฺส นิมิตฺตาลมฺพณสฺส ปริสุทฺธปริโยทาตภาเวน อุปฏฺฐิตตานาม กิเลสมลวิกฺขมฺภเนน ปริสุทฺธปริโยทาตภาวํ ปตฺวา โอภาสชาตสฺส จิตฺตสฺส วเสเนว โหติฯ น ตสฺส อาลมฺพณสฺส วเสนฯ นหิ ปญฺญตฺติ ธมฺเม ตาทิโส คุโณนาม อุปลพฺภตีติฯ ตสฺมา ปฏิภาค นิมิตฺเต สมุปฺปนฺเน นีวรณสงฺขาตานํ ปฏิพนฺธกธมฺมานํ วิกฺขมฺภิตตา สิทฺธา โหตีติ วุตฺตํ ตโตปฏฺฐายาติอาทิฯ ปฏิพนฺธนฺติ นีวาเรนฺติ นิสฺสรณปกฺขิกํ จิตฺตํ ปาเตนฺตีติ ปฏิพนฺธาฯ นีวรณ ธมฺมาฯ วิเสเสน ปหีนา ปฏิพนฺธา เอตายาติ ปฏิพนฺธวิปฺปหีนาฯ สมาเสวนฺตสฺสาติ สุฏฺฐุ อาเสวนฺตสฺสฯ สตฺตวิธํ นิมิตฺต รกฺขณวิธานํ สมฺปาเทตฺวา จกฺกวตฺติคพฺภํ วิย สุฏฺฐุ รกฺขิตฺวา ปุนปฺปุนํ ภาวนาวเสน เสวนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ

อาวาโส โคจโร ภสฺสํ, ปุคฺคโล โภชนํ อุตุ;

อิริยาปโถติ สตฺเต เต, อสปฺปาเย วิวชฺชเยฯ

สปฺปาเย สตฺต เสเวถ, เอวญฺหิ ปฏิปชฺชโต;

นจิเรเนว กาเลน, โหติ กสฺสจิ อปฺปนาติ หิ วุตฺตํฯ

รูปาวจรปถมชฺฌานํอปฺเปตีติ กามตณฺหาย วิสยภาวํ อติกฺกมิตฺวา สาติสยํ สณฺหสุขุมภาวปฺปตฺตํ อุปจารชฺฌานโต สตคุเณนวา สหสฺสคุเณนวา ถิรตรชฺฌานงฺคยุตฺตํ รูปาวจร สงฺขาตํ ปถมชฺฌานํ ตสฺมิํ นิมิตฺเต อนุปวิสิตฺวา วิย วตฺตตีติ อตฺโถฯ ตเมว ปถมชฺฌานํ วสีภูตํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ปญฺจสุ วสีตาสุ ปน ปถมชฺฌานโต วุฏฺฐาย ปถมํ วิตกฺกํ อาวชฺชติฯ ตโต วิจารํฯ ตโต ปีติํฯ ตโต สุขํฯ ตโต สมาธิํฯ

ตโต ปุน วิตกฺกํฯ ตโต วิจารนฺติ เอวํ ปุนปฺปุนํ ฌานงฺคานิ อาวชฺชนฺตสฺส ยทา ตํตํฌานงฺคาลมฺพณา จิตฺตวารา อนฺตรนฺตรา กติปยภวงฺเคหิ อนฺตริตา หุตฺวา นิรนฺตรภูตา วิย ปวตฺตนฺติฯ ตทา อาวชฺชน ปจฺจเวกฺขน วสิตาโย วสีภูตานาม โหนฺติฯ เอตา ปน สพฺพญฺญุพุทฺธานํ มตฺถกปฺปตฺตา โหนฺติฯ เตสญฺหิ ยมกปาฏิ หาริยาทิกาเลสุ ลหุกปวตฺติํ อิจฺฉนฺตานํ ตํตํฌานงฺคา รมฺมณาจิตฺตวาราปิ จตุปญฺจชวนิกาเอว ปวตฺตนฺติฯ อนฺตรภวงฺคานิปิ ปจฺฉิมวารสฺส อุปจาร ภูตานิ ภวงฺค จลน สงฺขาตานิ ทฺเวเอว ปวตฺตนฺติฯ ยตฺถ อปรํ ฌานงฺคํ อาปาต มาคจฺฉติฯ นหิ อารมฺมเณ อาปาตํ อนาคเต ภวงฺคํ จลติฯ นจ วินา ภวงฺคจลเนน อาวชฺชนุปฺปตฺตินาม อตฺถีติฯ ถเปตฺวา สพฺพญฺญุพุทฺเธ อญฺเญสํ วสิภาวปตฺตานํปิ อนฺตรนฺตรา ภวงฺคจาเร คณนานาม นตฺถีติ ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ วิสุทฺธิมคฺเค ปน อยํ ปน มตฺถกปฺปตฺตาวสี ภควโต ยมกปาฏิหาริยกาเล ลพฺภติฯ อญฺเญสํวา เอวรูเป กาเลติ วุตฺตํฯ ฌานสฺส สีฆตรํ สมาปชฺชนสมตฺถตา สมาปชฺชนวสีนามฯ เตเนว หิ ปาฬิยํ สมาปชฺชเน ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ วุตฺตํฯ เอสนโย เสสาสุปีติฯ ตถา สมาปชฺชิตํ ฌานํ อจฺฉรามตฺตาทิวเสน อติปริตฺตกํปิ ขณํ ถเปตุํ สมตฺถตา อธิฏฺฐานวสีนามฯ สมาปชฺชิตชฺฌานโต สีฆตรํ วุฏฺฐาตุํ สมตฺถตา วุฏฺฐานวสีนามฯ ปจฺจเวกฺขนวสี ปน อาวชฺชนวสิยา สิทฺธาย สิทฺธาเอว โหตีติฯ

วิภาวนิยํ ปน

ยตฺตกํ กาลํ อิจฺฉติฯ ตตฺตกํ จิรตรํ ฌานํ ถเปตุํ สมตฺถตา อธิฏฺฐานวสิตานามาติปิ วุตฺตํฯ ตถา ปริจฺฉินฺน กาลโต อนฺโต อวุฏฺฐหิตฺวา ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสเนว วุฏฺฐานสมตฺถตา วุฏฺฐานวสิตานามาติฯ ตํปิ ยุชฺชติเยวฯ

ปาฬิยญฺหิ ปถมชฺฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อธิฏฺฐาติฯ อธิฏฺฐานาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติอาทินา สีฆตรํวา โหตุฯ

จิรตรํวาฯ ยตฺตกํ กาลํ ฌานํ ถเปตุํวา ยตฺตเก กาเล ตโต อุฏฺฐาตุํวา อิจฺฉติฯ ตตฺตกํ กาลํ อนูนํวา อนธิกํวา กตฺวา อธิฏฺฐาตุํวา วุฏฺฐาตุํวา สมตฺถตาปิ ทสฺสิตาเยว โหตีติฯ เอวญฺจสติ วุฏฺฐานวสิตาปิ อธิฏฺฐานวสิตาย สิทฺธาย สิทฺธาเอวาติ ตาสํ ทฺวินฺนํ วิเสสกปฺปนาปิ นิปฺปโยชนา โหตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ วสนํ วสีฯ สมตฺถตาติ อตฺโถฯ อิสฺสร ภาโวติ วุตฺตํ โหติฯ วสีเอว วสิตาฯ ยถา เทโวเอว เทวตาติฯ กตฺวา ปทหโตติ สมฺพนฺโธฯ วิตกฺกาทิกํ โอฬาริกงฺคํ ปหานายาติ เอตฺถ ปถมชฺฌานํ ตาว วสีภูตํ กตฺวา ฐิตสฺส วิตกฺโก โอฬาริกโต อุปฏฺฐาติฯ ตทา อโหวตเม อวิตกฺกํ ฌานํ อสฺสาติ เอวมสฺส อชฺฌาสโย สณฺฐาติฯ ตทา อวิตกฺกํ ฌานํ สมาปชฺชิสฺสามีติ ปุน ตสฺมิํ ปฏิภาคนิมิตฺเต ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส สา ภาวนา วิตกฺกวิราคภาวนานาม โหติฯ สาปิ ยาว วิตกฺเก นิกนฺติ น ปริยาทิยติ, ตาว ปริกมฺมภาวนานามฯ ปริยาทินฺนาย ปน วิตกฺกนิกนฺติยา อุปจาร ภาวนานาม โหติฯ เอสนโย เสสชฺฌานุปจาเรสุปิฯ เอวํ ตํตํฌานงฺควิราคภาวนาพเลน วิตกฺกาทิกสฺส โอฬาริกสฺส ตสฺส ตสฺส ฌานงฺคสฺส ปชหนตฺถายฯ วิจาราทิสุขุมงฺคุปฺปตฺติยาติ วิจาราทีนํ สุขุมานํ จตุนฺนํ ติณฺณํ ทฺวินฺนํ ปุน ทฺวินฺนํวา ฌานงฺคานํ เตน เตน วิตกฺกาทินา โอฬาริเกน องฺเคน วินา ปุน อุปฺปตฺติยาฯ ปาหโตติ ปทหนฺตสฺสฯ ปธานนามกํ อาตาปวีริยํ กโรนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ทุตียชฺฌานาทโยติ ทุตียชฺฌานาทีนิ เสสรูปาวจรชฺฌานานิฯ ยถารหนฺติ อิทํ ทฺวาวีสกมฺมฏฺฐาเนสุ ทุตียชฺฌานาทีนํ อนุรูปานิ กสิณอานาปาณานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ อวเสเสสุ ปน อฏฺฐารสกมฺมฏฺฐาเนสุ ยสฺมา อรูปชฺฌานานิ นาม อารมฺมณาติกฺกมนวเสเนว ปวตฺตนฺติฯ ตทติกฺกมนตฺถญฺจ กสิณุคฺฆาฏนํนาม โหติฯ ตสฺมา เยสุ ตทุคฺฆาฏนํ สมฺภวติฯ ตานิเยว กสิณานิ ทสฺเสตุํ อากาสวชฺชิตกสิเณสูติ วุตฺตํฯ อากาสกสิณญฺหิ อุคฺฆาฏียมานํปิ อากาส เมว โหตีติ นตฺถิ ตตฺถ ตทติกฺกมนสมฺภโวติฯ

อุคฺฆาเฏตฺวาติ ยถาทิฏฺเฐ กสิณนิมิตฺเต กสิณนิมิตฺตสญฺญํ อกตฺวา ตตฺถ อากาสํ อนนฺตํ อากาสํ อนนฺตนฺติ อากาสสญฺญํ ปวตฺเตนฺตสฺส จิตฺเต ตํกสิณนิมิตฺตํ อนฺตรธายติฯ ตปฺปมาณํ อากาสเมว อุปฏฺฐาติฯ เอวํ กสิณสญฺญาวิธมเนน อากาสสญฺญาปวตฺตเนนจ ยํกิญฺจิ กสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา วิโยเชตฺวาติ อตฺโถฯ ลทฺธํ อากาสํ อารพฺภาติ ปาฏฺฐเสเสน สมฺพนฺโธฯ เอสนโย ปถมา รุปฺปวิญฺญาณนฺติอาทีสุปิฯ อนนฺตวเสนาติ อนนฺตํ อากาสนฺติ เอวํ ปวตฺตมนสิการวเสนฯ สนฺตเมตํ ปณีตเมตนฺติ ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺสาติ เอตฺถ ตถา สมฺภาเวตฺวา ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺสปิ อารมฺมณสฺส สมติกฺกนฺตตฺตา อุปริ ฌานํ โหติเยวาติ วุตฺตํ จตุตฺถารุปฺปมปฺเปตีติฯ ปริกมฺมํกตฺวาติ โส ภควา อิติปิ อรหนฺติอาทินา สมนุสฺสรณปริกมฺมํ กตฺวาฯ ตสฺมินฺติ ตสฺมิํ พุทฺธคุณาทิเก อาลมฺพเณฯ ภูมตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ นิมิตฺเตติ ตสฺส อารมฺมณสฺส อาการสงฺขาเต นิมิตฺเตฯ ภาวลกฺขเณ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ สาธุกมุคฺคหิเตติ อารมฺมณสฺส วิภูตตร วเสนวา จิตฺตสฺส ตสฺมิํ นินฺนโปณปพฺภารวเสนวา สุฏฺฐุ อุคฺคหิเตฯ อุปจาโรจ สมฺปชฺชติ อริยสาวกานํ ทิฏฺฐสจฺจานนฺติ อธิปฺปาโยฯ อิตเรสํปิ วา มรณสญฺญาววตฺถาเนสูติฯ เอตฺถจ นีวรณวิกฺขมฺภเนน ฌานงฺคปาตุภาเวนจอุปจารสมฺปทา เวทิตพฺพาฯ เอวํ จตฺตาลีสกมฺมฏฺฐาเนสุยถารหํสมถชฺฌานานํ ปวตฺติํ ทสฺเสตฺวาอิทานิเตสุสมถชฺฌาเนสุกสิณชฺฌานานํ นิสนฺทภูตํอภิญฺญา ปวตฺติํ ทสฺเสตุํ อภิญฺญาวเสนปวตฺตมานนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โย กตาธิกาโร โหติฯ อาสนฺนภเว สมถชฺฌาเนสุ กตาภิโยโควา โหติ, ปูริตโพธิสมฺภาโร มหาปุริส ชาติโกวาฯ ตสฺส อฏฺฐวิเธสุ นววิเธสุวา สมถชฺฌาเนสุสิชฺฌ มาเนสุ อภิญฺญาปิ สิชฺฌติเยวฯ รูปชฺฌานมตฺเตสุปิ สิชฺฌนฺเตสุ สิชฺฌติ เยวาติปิ วทนฺติฯ เตเนว หิ อฏฺฐสาลินิยํ วิสุทฺธิมคฺเคจ อารุปฺปชฺฌานานํปจฺจยภาวํอนุปคตสฺสปิอากาสกสิณชฺฌานสฺส อภิญฺญาปาทกตาสมฺภโว วุตฺโตติฯ

ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ ปน นหิ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จุทฺทสหากาเรหิ จิณฺณวสีภาวํ วินา อุปริ อภิญฺญาธิคโม โหตีติ วุตฺตํฯ ตํ ปน ถเปตฺวา ปุริส วิเสเส อวเสสานํ พหูนํ อาทิกมฺมิกกุลปุตฺตานํ สาธารณวเสน วุตฺตนฺติ ยุตฺตํฯ เตเนว หิ วิสุทฺธิมคฺเค อิเมหิ ปน จุทฺทสหิ อากาเรหิ จิตฺตํ อปริทเมตฺวา ปุพฺเพ อภาวิตภาวโน อาทิกมฺมิโก โยคาวจโร อิทฺธิวิกุพฺพนํ สมฺปาเทสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ตาทิสานํ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสีภาวานํ อภิญฺญากมฺเม อาทิกมฺมิกกุลปุตฺตานํ กสิณา นุโลมโต กสิณปฏิโลมโตติอาทินา นเยน วุตฺเตหิ จุทฺทสหิ อากาเรหิ อตฺตโน รูปปญฺจมชฺฌานจิตฺตํ ปริทเมตฺวา ติกฺขํ สูรํ อภินีหารกฺขมํ กตฺวา อิทานิ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กริสฺสา มีติ อารภนฺตานํ อภิญฺญาวเสน ปวตฺตมานํ ปน รูปาวจรปญฺจ มชฺฌานํ รูปาทีสุ ฉสุ อาลมฺพเณสุ ยถารหํ อปฺเปตีติ โยชนา เวทิตพฺพาฯ อภิญฺญาปาทกปญฺจมชฺฌานา วุฏฺฐหิตฺวาติ อภิญฺญาย ปาทกตฺถาย ยํอภิญฺญาชาติกํ รูปาวจรปญฺจมชฺฌานํ สพฺพปถมํ สมาปชฺชิยติฯ ตโต ภวงฺคปวตฺติวเสน วุฏฺฐหิตฺวาฯ อธิฏฺฐาตพฺพนฺติ อธิฏฺเฐยฺยํฯ สวตฺถุกํ สตรูปสหสฺสรูปาทิกํ นิมฺมิตรูปํฯ ตํ อธิฏฺเฐยฺยํ อาทิ ยสฺส อวตฺถุกสฺส อาวิภาวติโรภาวาทิกสฺส กมฺมสฺสาติ อธิฏฺเฐยฺยาทิกํฯ อาวชฺชิตฺวา ปริกมฺมํกโรนฺตสฺสาติ เอตฺถ อิทฺธิวิเธ ตาว ยํยํสตาทิกํ นิมฺมิตรูปํวา อาวิภาวาทิกํ นิมฺมิตกมฺมํวา นิปฺผาเทตุํ อิจฺฉติฯ ตํ ตํ อวชฺชิตฺวา สลฺลกฺเขตฺวา สตํ โหมิ สหสฺสํ โหมีติวา สตํ โหตุ สหสฺสํ โหตูติวา อิทญฺจิทญฺจ โหตุ เอวญฺเจวญฺจ โหตูติวา ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺสฯ ทิพฺพโสตาทีสุ ปน ยํ ยํ อารมฺมณํ โสตุํวา ปสฺสิตุํวา ชานิตุํวา อนุสฺสริตุํวา อิจฺฉติฯ ตํ ตํ สลฺลกฺเขตฺวา อสุกสฺส อสุกานํวา สทฺทํ สุโณมีติอาทินา ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺสฯ อฏฺฐกถายํ ปน ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนํ อาคตเมวฯ ยถาห อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย สเจ สตํ อิจฺฉติฯ สตํ โหมีติ ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน อภิญฺญาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อธิฏฺฐาติฯ อธิฏฺฐานจิตฺเตน สเหว สตํ โหตีติฯ

ตตฺถจ อาทิโต ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนํ ปริกมฺม จิตฺตสฺส สมาทานตฺถาย โหติฯ ปจฺฉิมํ ปน อภิญฺญาย อนุ พลปฺปทานตฺถายาติฯ ตถา หิ ปาทกชฺฌานพเลน สุฏฺฐุ สมาหิตํ ปริกมฺมจิตฺตํนาม อตฺตโน วิสเย อภิญฺญาจิตฺตคติกํ โหติฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสรณกาเล เตเนว จิตฺเตน ตสฺมิํ ภเว อตีตํ ธมฺมชาตํ ยาว ปฏิสนฺธิยา ชานาติฯ เตเนว หิ อฏฺฐกถายํ ตํสมฺปยุตฺตํ ญาณํ ปริกมฺมสมาธิญาณนฺติ วุตฺตํฯ อตีตํสญาณนฺติปิ วุจฺจตีติฯ เสสาภิญฺญาสุปิ ตสฺส ญาณสฺส วิสยวิเสโส ยถารหํ วตฺตพฺโพติฯ เถเรน ปน ปจฺฉิมํ ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนํนาม น สพฺเพสํ โหติฯ น หิ อภิญฺญาสุ วสีภาวปตฺตานํ ปุน ปาทกชฺฌาเนน กิจฺจํ อตฺถีติ กตฺวา ตํ อิธ นคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ รูปาทีสุอาลมฺพเณสุยถารหมปฺเปตีติ เอตฺถ อิทฺธิวิธญาณํ ตาว เตกาลิกภูเตสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติฯ ตญฺหิ รูปาทีสุ ฉสุ อารมฺมณธมฺเมสุ ยํ ยํ นิปฺผาเทติฯ ตํ ตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตติฯ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ ปน กายคติกํ อธิฏฺฐหิตฺวา ทิสฺสมาเนนกาเยน อากาเสคมนกาเล อตีตํ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ อารพฺภ ปวตฺตติฯ กายํ จิตฺตคติกํ อธิฏฺฐหิตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน คมนกาเล ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปกายํ อารพฺภ ปวตฺตติฯ ตถาปวตฺตมานสฺส ปน ตสฺส ญาณสฺส กิญฺจิรูปํ อารมฺมณ มตฺตํ โหติฯ กิญฺจิ อารมฺมณปุเรชาตํฯ กิญฺจิ วตฺถารมฺมณ ปุเรชาตํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อนาคเต อิทํนาม โหตูติ อธิฏฺฐาน กาเล อนาคตํ ตํตํรูปธมฺมํ อารพฺภ ปวตฺตตีติฯ ปจฺจุปฺปนฺโน สทฺโท ทิพฺพโสตสฺส อารมฺมณํ โหติฯ อตีเต สตฺตทิวสานิ อนาคเต สตฺตทิวสานีติ เอตฺถนฺตเร กาเล อตีตา นาคตปจฺจุปฺปนฺนภูตํ ปรสฺสจิตฺตํ จตฺตาโรวา ขนฺธา เจโตปริย ญาณสฺสฯ จิตฺตญฺหิ ชานนฺโต ตํ สมฺปยุตฺตธมฺมํปิ อิจฺฉนฺโต ชานิสฺสติเยวฯ เอวญฺจ กตฺวา ปฏฺฐาเน กุสลา ขนฺธา เจโต ปริยญาณสฺส ยถากมฺมุปคญาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ ญาณทฺวยํ เอกโต กตฺวา วุตฺตํฯ

เอตฺถจ อฏฺฐกถายํ ตาว ปรจิตฺตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนาลมฺพณตานาม สนฺตติวเสนวา อทฺธา วเสนวา โยชิตาฯ ยทิ หิ ขณิกวเสน โยเชยฺยฯ อาวชฺชเน ปจฺจุปฺปนฺนํ ยํกิญฺจิ เอกํ จิตฺตํ อาวชฺเชตฺวา นิรุทฺเธ ชวนานิปิ ตเทว อาวชฺชเนน สทฺธิํ นิรุทฺธํ อตีตํ คณฺหนฺตีติ ตานิ กาลโต อาวชฺชเนน สห ภินฺนาลมฺพณานิ นาม โหนฺติฯ นจ อนิฏฺเฐ มคฺคผลวีถิโต อญฺญสฺมิํ ฐาเน กาลมตฺเตนาปิ เตสํ เตน สห ภินฺนาลมฺพณตา อฏฺฐกถาจริเยหิ อนุ มตาติฯ ตสฺมา อีทิเสสุ ฐาเนสุ ปจฺจุปฺปนฺนํนาม สนฺตติวเสน อทฺธาวเสนจ คเหตุํ ยุตฺตนฺติฯ มูลฏีกายํ ปน ขณิกปจฺจุปฺปนฺน วเสเนว โยชิตํฯ นหิ อภิธมฺเม อตีตารมฺมณตฺติกํ สนฺตติ อทฺธานวเสเนว วุตฺตนฺติ สกฺกา วตฺตุํฯ อิตรถา ปจฺจุปฺปนฺโน ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโยติ วตฺตพฺโพ สิยาฯ น ตุ วุตฺโตฯ อตีโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโยติจฺเจว ปน วุตฺโต, ตสฺมา อาวชฺชนาทีนิ สพฺพานิ จิตฺตานิ ปจฺเจกํ อตฺตนา ขณวเสน สหุปฺปนฺนานิ ปรสฺส จิตฺตานิคณฺหนฺตีติ ยุตฺตํ, นจ ตานิ ธมฺมโต ภินฺนา ลมฺพณานินาม โหนฺติฯ คหณา การสฺส อภินฺนตฺตาฯ อาวชฺชนํปิ หิ จิตฺตนฺเตว อาวชฺชติฯ ชวนานิจ จิตฺตํ จิตฺตนฺเตว ชวนฺติฯ ตานิจ สพฺพานิ จิตฺตานิเอว โหนฺตีติฯ อตีตานนฺตร จุติโต ปน ปฏฺฐาย อตีตา ขนฺธา ขนฺธุปนิ พนฺธา นาม โคตฺตกสิณ นิมิตฺตาทิกา ปญฺญตฺติโย นิพฺพานญฺจ ปุพฺเพนิวาสญาณสฺส อารมฺมณํ โหติฯ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปารมฺมณํ ทิพฺพจกฺขุสฺสาติ เอวํ รูปาทีสุ ฉสุ อาลมฺพเณสุ ยถารห มปฺเปตีติฯ อิทานิ อภิญฺญาวเสน ปวกฺขสฺส ตสฺส ปญฺจมชฺฌานสฺส กิจฺจเภเทน ปเภทํ ทสฺเสตุํ อิทฺธิวิธนฺติอาทิคาถ มาหฯ ตตฺถ ยํ ยํ อธิฏฺฐาติฯ ยถา ยถาจ อธิฏฺฐาติฯ ตสฺส ตสฺส ตถา ตถาวา อิชฺฌน สงฺขาโต วิโธ โกฏฺฐาโส ปกาโรวา เอตสฺสาติ อิทฺธิวิธํฯ ตํ ปน ติวิธํ อธิฏฺฐา นิทฺธิ วิกุพฺพนิทฺธิ มโนมยิทฺธิ วเสนฯ

ตตฺถ อตฺตโน ปกติวณฺณํ อวิชหิตฺวา ตสฺเสว สต สหสฺสาทิ พหุภาว กรณ วเสนวา อากาสคมนาทิวเสน วา พหิทฺธา นานาวณฺณ ปาฏิหาริย ทสฺสน วเสนวา ปวตฺติตา อิทฺธิ อธิฏฺฐานิทฺธินามฯ ปกติวณฺณํ ปน วิชหิตฺวา อตฺตานเมว กุมารวณฺณนาควณฺณาทิกํ กตฺวา ทสฺสนวเสน ปวตฺติตา อิทฺธิ วิกุพฺพนิทฺธินามฯ อตฺตโน สรีรพฺภนฺตเร อญฺญํ สพฺพโส อตฺตนา สทิสํ สรีรํ นิมฺมินิตฺวา นีหริตฺวา ทสฺสนวเสน ปวตฺติตา อิทฺธิ มโนมยิทฺธินามฯ ทิเว ภวํ ทิพฺพํฯ เทวโลเก ชาตนฺติ อตฺโถฯ ทิพฺพญฺจ ตํ โสตญฺจาติ ทิพฺพโสตํฯ เทวานํ อุฬารกมฺมนิพฺพตฺตา ทูเรปิ ปฏิจฺฉนฺเนปิ อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนสมตฺถํ ปสาทโสตํฯ ทิพฺพโสตสทิสตฺตา ปน อิทํ อภิญฺญาญาณํปิ ทิพฺพโสตนฺติ วุจฺจติฯ กสิณชฺฌาน สงฺขาเตนวา ทิพฺพวิหาเรน ปฏิลทฺธตฺตา สยญฺจ ตสฺมิํ ทิพฺพวิหาเร ปริยาปนฺนตฺตา ทิพฺพญฺจ ตํ โสตญฺจาติ ทิพฺพโสตํฯ ปรสฺส จิตฺตํ วิชานนฺติ เอเตนาติ ปรจิตฺตวิชานนํฯ ตเทว เจโตปริยายนฺติ ปริจฺฉิชฺช ชานนฺติ เอเตนาติ กตฺวา เจโตปริยญาณนฺติปิ วุจฺจติฯ ปุพฺเพ นิวาโส วุจฺจติ อตีตภเวสุ อตฺตโน ฉสุ ทฺวาเรสุ อาปาตํ อาคตา สุฏฺฐุ วิทิตา ธมฺมาฯ ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ โคจร นิวาสวเสน นิวสิํสุ อตฺตโน ฉทฺวาริกานิ จิตฺตานิ เอตฺถาติ กตฺวาฯ สพฺพญฺญุพุทฺธานํ ปน ปเรสํ ฉทฺวารคหิตาปิ ธมฺมา ปุพฺเพ นิวาโส โหติเยว, ปุพฺเพ นิวาสสฺส อนุสฺสรณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติฯ อิธ ปน ตํ สมฺปยุตฺตญาณํ อธิปฺเปตํฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ทิพฺพญฺจ ตํ จกฺขุจาติ ทิพฺพจกฺขุฯ ตํ สทิสตฺตา อิทํ อภิญฺญาญาณํปิ ทิพฺพจกฺขูติ วุจฺจติฯ ทิพฺพวิหาร วเสน ปฏิลทฺธตฺตา สยญฺจ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตา ทิพฺพญฺจ ตํ จกฺขุจาติ ทิพฺพจกฺขุฯ ยถากมฺมุปคญาณํ อนาคตํสญาณนฺติ อิมานิ ทฺเว ญาณานิ อิมสฺเสว ปริภณฺฑญาณานินามฯ นหิ เตสํ ปฏิลาภตฺถาย วิสุํ จิตฺตปริทมนปริกมฺมํนาม อตฺถิฯ ทิพฺพจกฺขุญาเณ ปฏิลทฺเธ เตสํปิ ปฏิลทฺธตฺตาติฯ ตตฺถ ทิพฺพจกฺขุนา นิรเยสุ ทุกฺขํ เทเวสุวา สุขํ อนุภวนฺเต สตฺเต ทิสฺวา เตสํ อตีตํ กมฺมํ ชานิสฺสามีติ ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส ตํ กมฺมารมฺมณํ ยถากมฺมุปคญาณํ ปวตฺตติฯ

ตโต จวิตฺวา กตฺถ ภวิสฺสนฺตีติ เตสํ อนาคเต ปวตฺติํ ปสฺสิสฺสามีติ ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส เตสํ อนาคตขนฺธารมฺมณํ อนาคตํสญาณํ ปวตฺตติฯ ปุพฺเพ นิวาสานุสฺสติ ญาณํ วิยจ สพฺพํปิ อนาคตธมฺมชาตํ เอตสฺส อารมฺมณํ โหติเยวฯ เอตญฺหิ อตฺตโน วิสเย สพฺพญฺญุตญาณคติกนฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

วิภาวนิยํ ปน

อนาคเต สตฺตทิวสโต ปฏฺฐาย จิตฺตเจตสิกธมฺมา ทุตียทิวสโต ปฏฺฐาย ยํกิญฺจิ อารมฺมณํ เอตสฺส วิสโยติ อธิปฺเปตํฯ ตมฺปิ ยุตฺตํวิย ทิสฺสติฯ

นหิ ภวนฺตเรปิ อนาวตธมฺเม ชานิตุํ สมตฺถํ เอตํ อิมสฺมิํ ภเว อนาคตธมฺเม นชานาตีติ สกฺกา ภวิตุํฯ ยถา เจตํ, ตถา ปุพฺเพนิวาสญาณํปิ อิมสฺมิํ ภเว ปรสนฺตานคเต อตีตธมฺเมติฯ ปาฬิยํ ปน อฏฺฐกถาสุจ ภวนฺตรคตธมฺเมหิ เอว ญาณทฺวยํ โยชิตํฯ ตํ ปน อสาธารณกาลวเสน อานุภาววิเสสปากฏตฺถํ โยชิตนฺติ ยุตฺตํ สิยาติฯ โคจรเภโทติ ทสกสิณาทีสุ โคจเรสุ สมถชฺฌานานํ ปวตฺติเภโทฯ

สมถกมฺมฏฺฐานนโยฯ

[171] สพฺพโลกิยมหาชเนหิ ยถาทิฏฺฐํ ปุคฺคลสตฺตอิตฺถิ ปุริสาทิกํ นิจฺจ ธุว สุข อตฺต นิมิตฺตญฺจ อติกฺกมิตฺวา วิเสเสน ปสฺสนฺติ เอตายาติ วิปสฺสนาฯ กิริยา กมฺมํฯ ภาวนาปโยโคฯ วิปสฺสนาย กมฺมํ วิปสฺสนากมฺมํฯ วิปสฺสนา เอว วา กมฺมนฺติ วิปสฺสนา กมฺมํฯ วิปสฺสนากมฺมสฺส ฐานํ อธิฏฺฐานํ ภุมีติ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํฯ ขนฺธาทิธมฺมชาตํฯ วิปสฺสนา กมฺมเมว วา อุตฺตรุตฺตรสฺส ภาวนา วิเสสสฺส อานิสํสวิเสสสฺสวา ฐานํ อาสนฺนการณนฺติ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํฯ ตสฺมิํ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐาเน สตฺตวิเธน วิสุทฺธิ สงฺคโห ตีณิ ลกฺขณานีติอาทินา สมฺพนฺโธฯ นิจฺจสีลเมว สยญฺจ ทุสฺสิลฺยมลโต วิสุทฺธตฺตา กายํ วาจญฺจ ตโต วิโสธนโต วิสุทฺธีติ สีลวิสุทฺธิฯ

สุภาวิต จิตฺตสนฺตานเมว สยญฺจ นีวรณมลโต วิสุทฺธตฺตา ตํสมงฺคิปุคฺคลญฺจ ตโต วิโสธนโต วิสุทฺธีติ จิตฺตวิสุทฺธิฯ จิตฺตสีเสน เจตฺถ สมาธิ อธิปฺเปโตฯ ธมฺมววตฺถานญาณสงฺขาตา ทิฏฺฐิเอว ตํ สมงฺคิปุคฺคลํ สกฺกายทิฏฺฐิมลโต วิโสธนโต วิสุทฺธีติ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิฯ โสฬสวิธํ อฏฺฐวิธํ กงฺขํ วิตรนฺติ อติกฺกมนฺติ เอตายาติ กงฺขาวิตรณาฯ ปจฺจยปริคฺคหญาณํฯ สา เอว ตํสมงฺคิปุคฺคลํ อเหตุ ทิฏฺฐิ วิสมเหตุทิฏฺฐีหิ สทฺธิํ ยถาวุตฺตาหิ ทุวิธาหิ กงฺขาหิ วิโสธนโต วิสุทฺธีติ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิฯ มคฺโคจ อมคฺโคจ มคฺคามคฺคาฯ ตตฺถ ญาณทสฺสนวิสุทฺธาธิคมนสฺส อุปายภูโต มนสิการวิธิวา อริยมคฺโควา มคฺโคนามฯ ตสฺส อนุปายภูโต มนสิกาโรวา อธิมานวตฺถูนิวา อมคฺโคนามฯ มคฺคสฺส มคฺคโต อมคฺคสฺสจ อมคฺคโต ชานนํ ทสฺสนญฺจ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนํฯ ตเมว ตํสมงฺคีปุคฺคลํ อมคฺเค มคฺคสญฺญาย วิโสธนโต วิสุทฺธีติ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นามฯ อุปริ วิเสสํ ปฏิปชฺชนฺติ เอตายาติ ปฏิปทาฯ วิปสฺสนาปรํปรสงฺขาโต ปุพฺพภาคมคฺโคฯ ปฏิปทาภูตํ ญาณทสฺสนนฺติ ปฏิปทาญาณทสฺสนํฯ ตเมว นิจฺจสญฺญาทิโต วิสุทฺธตฺตา วิสุทฺธีติ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธินาม, อริยมคฺคญาณสงฺขาต ญาณทสฺสนเมว สมฺโมหมลโต วิสุทฺธตฺตา วิสุทฺธีติ ญาณทสฺสนวิสุทฺธินามฯ เอตฺถจ สุตมยาทิวเสน สิทฺธํ อนุมาน ญาณํปิ ญาณเมวาติ ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อตฺถปจฺจกฺขญาณเมว คเหตุํ สพฺพตฺถ ทสฺสนคหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ลกฺขียนฺติ สลฺลกฺขียนฺติ อิเม อนิจฺจาเอวาติ เอกนฺเตน วินิจฺฉียนฺติ ธมฺมา เอเตนาติ ลกฺขณํ อนิจฺจตา เอว ลกฺขณนฺติ อนิจฺจลกฺขณํฯ ปุพฺพปเท ภาวปจฺจยโลโปฯ อญฺโญหิ อนิจฺโจ, อญฺญา อนิจฺจตาติฯ ตตฺถ ยถาคมนกฺริยาโยเคน ปุริโส คโตติ วุจฺจติฯ น ปน คมน กฺริยา ปุริโสฯ นจ ปุริโส คมนกฺริยาฯ อญฺญา หิ กฺริยา, อญฺโญ ปุริโสฯ ตถา อนิจฺจตาโยเคน สพฺโพ สงฺขตธมฺโม อนิจฺโจติ วุจฺจติฯ น ปน อนิจฺจตา โส ธมฺโม, นจ โส ธมฺโม อนิจฺจตาฯ อญฺญา หิ อนิจฺจตา, อญฺโญ โส ธมฺโมติฯ กตมา ปน สา อนิจฺจตาติฯ วิปริณามา กาโรฯ

ชีรณากาโร ภิชฺชนากาโรติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ ปน อาการํ ทิสฺวา ตทาการวนฺเต ธมฺเม ญาณํ ปวตฺตติ อยํ ธมฺโม อนิจฺโจติฯ ตสฺมา สา อนิจฺจตาเยว อิธ ลกฺขณนฺติปิ วุจฺจตีติฯ เอสนโย เสเสสุปิ ทฺวีสุฯ ตตฺถ ปน อภิณฺหสํปฏิปีฬนากาโร ทุกฺขตานามฯ อวสวตฺตนากาโร อนตฺตตานามาติฯ ยถาวุตฺตาย ปน อนิจฺจตาย สห อนิจฺจสฺส ธมฺมสฺส อนิจฺเจน วา ธมฺเมน สห อนิจฺจตาย อนุอนุปสฺสนา อนิจฺจานุปสฺสนาฯ เอส นโย เสสาสุปิ ทฺวีสุฯ ยาว สรีเร ธมฺมานํ ติวิธลกฺขณยุตฺตตา อตฺตโน ญาเณน ปญฺญายติฯ ตาว เตสุ ติวิธลกฺขณวิภาวนวเสน ปุนปฺปุนํ มสนํ อามสนํ สมฺมสนํฯ สมฺมสนากาเรน ปวตฺตํ ญาณํ สมฺมสนญาณํฯ อุทโย วุจฺจติ ตํตํ ขณานุรูปํ ตํตํ ปจฺจยานุรูปญฺจ นวนวานํ ธมฺมานํ ปาตุ ภาโว เจว อุปรุปริ วฑฺฒนญฺจฯ วโย วุจฺจติ ยตฺถ ยตฺถ ลทฺธปจฺจยา นวนวา ธมฺมา ปาตุภวนฺติ เจว วฑฺฒนฺติจฯ ตตฺถ ตตฺถ อลทฺธปจฺจยานํ ปุราณธมฺมานํ อนฺตรธานํฯ สมูห สนฺตติวเสน ปน อุทยปกฺขสฺสวา วยปกฺขสฺสวา สมนุปสฺสนญาณํ อุทยพฺพยญาณํฯ เตสุ ปน ทฺวีสุ ปกฺเขสุ อุทยโกฏฺฐาโสนาม อุปรุปริ ปากโฏ หุตฺวา อาคจฺฉติฯ วยโกฏฺฐาโส ปน อปากโฏฯ โส เอว จ อนิจฺจตาย ปรมา โกฏีติ ตสฺเสว สุฏฺฐุตรํ สมนุปสฺสนญาณํ ภงฺคญาณํฯ ภงฺเค ทิฏฺเฐ เอวํ ภิชฺชนสภาวานํ ธมฺมานํ อเนกสหสฺสโสก ทุกฺขวตฺถุภาเวน ตถา ตถา ภายิตพฺพปการสมนุปสฺสนญาณํ ภยญาณํ นามฯ โลเก ปน กิญฺจิ ภยวตฺถุํ ปสฺสนฺตาปิ อาสนฺเน อญฺญสฺมิํ ปฏิสรเณ สติ น ภายนฺติฯ อสติ เอว ภายนฺติฯ เอวํ ภายิตพฺพานํ เตสํ สพฺพโส อญฺญปฏิสรณาภาวทสฺสนํ อาทีนวญาณํ นามฯ กุโตจิ ปฏิสรณาภาเวน เตหิ อุกฺกณฺฐตาการ สหิตํ วิปสฺสนาญาณํ นิพฺพิทาญาณํนามฯ นิพฺพินฺทียมาเนหิ เตหิ อตฺตานํ วิมุจฺจิตุํ อชฺฌาสยสหิตํ วิปสฺสนาญาณํ มุจฺจิตุกมฺยตาญาณํ นามฯ

สุฏฺฐุ มุจฺจิตุํ อิจฺฉนฺตสฺส สีฆํ มุจฺจนตฺถํ เตสํ ธมฺมานํ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ อเนกาทีนวราสิ ภาว ปฏิสงฺขานวเสน สุฏฺฐุวิปฺผารตรํ ปวตฺตมานํ วิปสฺสนา ญาณํ ปฏิสงฺขาญาณํ นามฯ เตสํ ปน อเนกาทีนวราสิภาเว สุฏฺฐุ ทิฏฺเฐ สงฺขาเรสุ นิกนฺติยา ปริยาทินฺนาย อิทานิ มุจฺจนุปาโย ลทฺโธติ อธิมตฺตพฺยาปารํ อกตฺวา สเมน วายาเมน สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺตสฺส สงฺขารปริคฺคเห มชฺฌตฺตาการสหิตํ สงฺขาเรสุวา ภยญฺจ นนฺทิญฺจ ปหาย อุทาสินภาวสหิตํ วิปสฺสนาญาณํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํนามฯ อุปริ มคฺคปฺปวตฺติํ วหิตุํ สมตฺถภาเวน มคฺคุปฺปตฺติยา อนุโลเมหิ ถามพเลหิ สมฺปนฺนํ วิปสฺสนาญาณํ อนุโลมญาณํ นามฯ เหฏฺฐิมานํวา ญาณานํตํ อนุโลมํ โหติ ลกฺขณตฺตยสฺส สุฏฺฐุตรํ วิภาวนโตฯ อุปริมคฺคสฺสวา อนุโลมํ โหติ ตสฺส ปริกมฺมภาวโต, ปทฏฺฐานตฺตาจาติปิ อนุโลมญาณํ นามาติฯ อตฺต ชีวสุญฺญตาทสฺสน พเลน ขนฺเธสุ กิเลสพนฺธนโต วิมุจฺจมาโน มคฺโค สุญฺญตาวิโมกฺโข นามฯ สงฺขารานํ ยานิ นิมิตฺตานิ กิเลสานํ อวสฺสโย โหติฯ ตานิ วิธมิตฺวา สพฺพโส ธมฺมานํ อนาถ ภาว ทสฺสน พเลน วิมุจฺจมาโน มคฺโค อนิมิตฺโตวิโมกฺโข นามฯ สงฺขาเรสุ สพฺพโส อสฺสาสาภาว ทสฺสนพเลน วิมุจฺจมาโน มคฺโค อปฺปณิหิโตวิโมกฺโขนามฯ สุญฺญตานุปสฺสนาติ อนตฺตานุปสฺสนาฯ สา หิ ธมฺมานํ สมูหฆน สนฺตติฆน กิจฺจฆน อารมฺมณฆเนสุ ตํตํฆน วินิพฺภุชฺชน วเสน ปวตฺตตฺตา อตฺตา อิติ คเหตพฺพสฺส กสฺสจิ สารสฺส อภาวานุปสฺสนโต สุญฺญตานุปสฺสนาติ วุจฺจติฯ อนิมิตฺตา นุปสฺสนาติ อนิจฺจานุปสฺสนาฯ สาปิ หิ สนฺตติ วิจฺเฉทน วเสน ปวตฺตตฺตา อหนฺติ คหิตสฺส นิมิตฺตสฺส วิธมนโต อนิมิตฺตานุปสฺสนาติ วุจฺจติฯ อปณิหิตานุปสฺสนาติ ทุกฺขา นุปสฺสนาฯ สาปิ หิ มหาอาทีนวราสิ ภาว วิภาวนวเสน ปวตฺตตฺตา อิทํ มม เอตํ มมาติ คเหตพฺพสฺส กสฺสจิ ปณิหิต คุณสฺส อภาวานุปสฺสนโต อปฺปณิหิตานุปสฺสนาติ วุจฺจตีติฯ ปาติโมกฺขสํวรสีลนฺติ วินยปญฺญตฺติสีลํฯ ตญฺหิ สพฺพโล กิยสีลานํ เชฏฺฐกตฺตา ปติจ โหติฯ

จตุภูมกกุสลานํ อาทิปภวภูตตฺตา มุขญฺจฯ อิติ ปติมุขฏฺเฐน ปาติโมกฺขนฺติ วุจฺจติฯ ตเมวจ ทุสฺสิลฺยมคฺคสฺส สํวรณโต ปิทหนโต สํวโรติ วุจฺจตีติฯ เยสํ ธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ วิผนฺทิตานิ โหนฺติฯ โลลานิ โหนฺติฯ ตทนุพนฺธาจ อกุสลธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติฯ เตสํ อุปฺปตฺติ มคฺคสฺส สํวรณวเสน ปวตฺตมานา สติ อินฺทฺริย สํวโรนามฯ โส เอว สีลนฺติ อินฺทฺริยสํวรสีลํฯ อาชีวนฺติ ชีวิตํ กปฺเปนฺติ เอเตนาติ อาชีโวฯ ปจฺจยปริเยสนวายาโมฯ โสเยว พุทฺธปฏิกุฏฺเฐหิ ปุปฺผทานาทีหิ มิจฺฉาปโยเคหิ ติวิธกุหนวตฺถุหิจ ปริสุทฺธตฺตา อาชีวปาริสุทฺธินามฯ สา เอว สีลนฺติ สมาโสฯ ตถารูเปน ปริสุทฺเธน ภิกฺขาจาราทินา ปโยเคน ปฏิลทฺธานํ ปจฺจยานํ ปฏิคฺคหณ ปริภุญฺชนกาเลสุ สมฺโมหสฺส เคธสฺส มทสฺส ปมาทสฺสจ ปหานตฺถํ ตํตํปโยชนมริยาทํวา ปฏิกูลลกฺขณํวา ธาตุมตฺตลกฺขณํวา ปริคฺคหณ ปจฺจเวกฺขนวเสน ปวตฺตํ ปจฺจยเสวเน ปฏิสงฺขาญาณํ ปจฺจย สนฺนิสฺสิตสีลํนามฯ ปริสุชฺฌตีติ ปริสุทฺธิฯ ปริสุทฺธิเอว ปาริสุทฺธิฯ สา เอว สีลนฺติ สมาโสฯ จตฺตาริ ปาริสุทฺธิสีลานีติ จตุปาริ สุทฺธิสีลํฯ จิตฺตวิสุทฺธีติ เอตฺถ จิตฺตสทฺเทน สมาธิ นิทฺทิฏฺโฐติ วุตฺตํ ทุวิโธปิสมาธิ จิตฺตวิสุทฺธินามาติฯ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐาน วเสนาติ เอตฺถ ธมฺมานํ ปจฺจตฺตสภาโว ลกฺขณํนามฯ อคฺคิสฺส อุณฺหตฺตํ วิยฯ เตน สภาเวน สาเธตพฺพํ กิจฺจํวา สาธนปจฺจยา ปฏิลทฺธคุณสงฺขาตา สมฺปตฺติวา รโสนามฯ อคฺคิสฺส ปริวาจน โชตนานิ วิยฯ สา เอว สมฺปตฺติวา การิยสงฺขาตํ ผลํวา ปจฺจุปฏฺฐานํนามฯ อคฺคิสฺส ธูโม วิยฯ อตฺตโน อุปฺปตฺติยา อสาธารณปจฺจยสงฺขาตํ อาสนฺนการณํ ปทฏฺฐานํนามฯ เตสํ วเสน นามสฺสจ รูปสฺสจ ปริคฺคโห ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา คหณํ นามรูปววตฺถานํ ทิฏฺฐิวิสุทฺธินามฯ เอตฺถจ ปริคฺคโห ทุวิโธ สงฺเขป ปริคฺคโห วิตฺถารปริคฺคโหติฯ ตตฺถ อชฺฌตฺตธมฺเม ทฺวิธา กตฺวา อิทํ นามเมว, น รูปํฯ อิทํ รูปเมว, น นามํฯ อญฺญํ นามํ อญฺญํ รูปํฯ

ตทุภยโตจ อญฺโญ อตฺตาวา ชีโววา สตฺโตวา ปุคฺคโลวา มนุสฺโสวา เทโววา พฺรหฺมาวา นตฺถีติ เอวํ ปจฺจกฺขโต สุทิฏฺฐํ กตฺวา ปริคฺคณฺหนํ สงฺเขปปริคฺคโหนามฯ ญาณุตฺตริโกหิ ปุคฺคโล เอตฺตกมตฺเตนปิ สกฺกายทิฏฺฐิํ วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ สทฺธิํ สญฺญา จิตฺตวิปลฺลาเสหีติฯ ตโย หิ วิปลฺลาสาฯ ยถาห-อนตฺตนิ อตฺตาติ สญฺญาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสติฯ ตตฺถ สตฺถุสาสนธมฺเม สุฏฺฐุ ปติฏฺฐิเตน สทฺธามตฺเตนปิ ทิฏฺฐิ วิปลฺลาโส วิกฺขมฺภิโต โหติฯ อิตเร ปน นามรูปปริคฺคเห กเตเยว วิกฺขมฺภิตา โหนฺติฯ ยาวจ เอเต ทฺเว อวิกฺขมฺภิตา โหนฺติฯ ตาว นามรูปปริคฺคโหจ อปริสุทฺโธเยว โหติฯ ตํมูลิกาจ กิเลสธมฺมา อวิกฺขมฺภิตา เอว โหนฺตีติ อปิจฯ จตุนฺนํ อาหารานํ วเสน จตุธา, ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ วเสน ปญฺจธา, ฉนฺนํ ธาตูนํ วเสน ฉธาติอาทินา นเยน นามรูปํ ปริคฺคเห ตพฺพเมวฯ ตตฺถ ฉ ธาตุโยนาม ปถวิธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ อากาสธาตุ วิญฺญาณธาตุโยฯ ปกฺกุสาติ กุลปุตฺโต หิ อิมา ฉ ธาตุโย ปริคฺคณฺหิตฺวา อนาคามิผลํ ปตฺวา จปิตฺวา สุทฺธาวาเสสุ นิพฺพตฺโตติฯ ยตฺตเก วา ปน ธมฺเม ปริคฺคณฺหนฺโต อตฺตา เมติ ปวตฺตมาเน สญฺญาจิตฺตทิฏฺฐิ วิปลฺลาเส วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติฯ ตตฺตกาปิ ปริคฺคเหตพฺพา เยวาติฯ อิมสฺมิํ ปน สงฺคหปกรเณ โย โย จิตฺตเจตสิก วิภาโค รูปวิภาโคจ เหฏฺฐา วุตฺโตฯ ตสฺส สพฺพสฺส วเสน นามรูปสฺส ปริคฺคณฺหนํ วิตฺถารปริคฺคโหนามฯ อยํปน อาทิกมฺมิกานํ อวิสโยฯ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจานํ ปน อาภิธมฺมิกตฺเถรานํ เอว วิสโยติ เวทิตพฺโพฯ นามรูปํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส ปน นามรูป มตฺตโต อุทฺธํ อญฺญสฺส กสฺสจิ อภาวทสฺสนโตจ สรีรพฺภนฺตเร ชีวสญฺญิโต อตฺตา อตฺถิฯ โส กโรติ, โส ปฏิสํเวเทติ, สํสรติ, สนฺธาวตีติ เอวํ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ ปหียติฯ สุทฺเธ นาเม เอววารูเป เอววา ปุคฺคลสตฺตกฺริยสญฺญิตานํ อีหาพฺยาปารานํ สพฺพโส อภาวทสฺสนโต ตทุภยสํโยเคเอว เตสํ ลพฺภมานตา ทสฺสนโตจ ตทุภยํวา เอกเมกํวา อุทฺทิสฺส อตฺตาติ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ ปหียติฯ

อตฺตา ชีโว สตฺโต ปุคฺคโล มนุสฺโส เทโว พฺรหฺมาติ เอวมาทีสุ โวหาเรสุจ โวหาร มตฺเต อฏฺฐตฺวา อตฺตานาม เอกนฺตโต อตฺถิ ชีโวนาม เอกนฺตโต อตฺถีติอาทินา ตทตฺถาภินิเวสวเสน อติธาวนญฺจ ปหียตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตทตฺถาภินิเวโสติจ อตฺตานาม อตฺถิ ชีโวนาม อตฺถีติอาทินา ทฬฺหตรํ อภินิเวโสฯ อติธาวนนฺติ นามรูปํ อตฺตาติอาทินา คหณํฯ ปจฺจยปริคฺคโหติ เอตฺถปิ ทุวิโธ ปจฺจยปริคฺคโห สงฺเขปโต วิตฺถารโต จาติฯ ตตฺถ วตฺถารมฺมณวเสน นามสฺส จิตฺโตตุกาหารวเสน รูปสฺส อวิชฺชาตณฺหุปาทานกมฺมวเสน ตทุภยสฺสจ ปจฺจยํ ปริคฺคณฺหนฺโต สงฺเขปโต ปริคฺคณฺหาตินามฯ เหฏฺฐา ปจฺจยสงฺคเห วิภตฺเตหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนย ปฏฺฐานนเยหิ ปริคฺคณฺหนฺโต วิตฺถารโต ปริคฺคณฺหาตินามฯ เอตฺถปิ ปฏฺฐานนเยน ปริคฺคโห อาทิกมฺมิกานํ อวิสโยเอวฯ ปจฺจยํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺสปน ยถาววตฺถิตสฺส สพฺพสฺส นามรูปสฺส สพฺพโส ปจฺจยายตฺตวุตฺติกตาทสฺสนโต อเหตุกทิฏฺฐิ ปหียติฯ อตฺตโน อนุรูปปจฺจยสามคฺคิยา วินา อญฺญถา ปวตฺติยา อทสฺสนโต อิสฺสรนิมฺมาน กาลนิมฺมานาทิกา วิสมเหตุทิฏฺฐิจ ปหียติฯ เหตุสมฺภารปจฺจเยหิ กมฺมปฺปวตฺติยา วิปากปฺปวตฺติยาจ อญฺญสฺส กมฺมการกสฺสวา วิปาก เวทกสฺสวา กตฺตุโน อภาวทสฺสนโต การก เวทก ทิฏฺฐิ ปหียติฯ อนมตคฺเคจ สํสาเร ตีสุ อทฺธาสุ เหตุผล ปรํปราวเสน เกวลสฺส นามรูปมตฺตสฺเสว ปวตฺติทสฺสนโต อโหสิํ นุโข อหมตีตมทฺธานนฺติ เอวมาทิกาย ปุคฺคลสตฺต วิสยาย โสฬสวิธาย กงฺขายจ อติกฺกโม โหติฯ สภาวธมฺมปวตฺติยาจ สุฏฺฐุ ทิฏฺฐาย เทสนาธมฺมสฺส สุธมฺมตา ทสฺสนโต พุทฺธสุพุทฺธตญฺจ ทิสฺวา สตฺถริ กงฺขติ ธมฺเม กงฺขตีติอาทินยปวตฺตา อฏฺฐวิธาปิ กงฺขา ปหียตีติฯ โลกุตฺตรธมฺมานํ สงฺขตานํปิ สตํ อสมฺมสนุปคตฺตา เตภูมกสงฺขาเรสูติ วุตฺตํฯ อนุสยสมูหนตฺถญฺจ สมฺมสนนฺติ กตฺวา ยตฺถ กามราคาทโย อนุสยา อนุเสนฺติฯ เตเยว ธมฺมา สมฺมสนารหา โหนฺตีติ วุตฺตํ เตภูมกสงฺขาเรสูติฯ อิมสฺส จ ปทสฺส ลกฺขณตฺตยํ สมฺมสนฺตสฺสาติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ

อตีตาทิเภทภินฺเนสูติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนชฺฌตฺตพหิทฺธาทีหิ เอกาทสหิ เภเทหิ ภินฺเนสุฯ ขนฺธาทินยํอารพฺภาติ ปฏิสมฺภิทามคฺเค วิภตฺตํ ขนฺธปญฺจกํ ทฺวารฉกฺกํ อารมฺมณฉกฺกํ วิญฺญาณฉกฺกํ ผสฺสฉกฺกํ เวทนาฉกฺกํ สญฺญาฉกฺกนฺติ เอวมาทิกํ สมฺมสนภูมิวิภาคนยํ อารพฺภ อนุคนฺตฺวา ตํนยานุสาเรนาติ อตฺโถฯ ตตฺถ ปน เตวีสติยา ธมฺมโกฏฺฐาเสสุ ยสฺส โย โกฏฺฐาโส ปากโฏ โหติฯ เตน ตํ คเหตฺวา สมฺมสนํ อารภิตพฺพํฯ สกฺโกนฺเตน ปน สพฺพมฺปิ คเหตฺวา อารภิตพฺพเมวฯ กลาปวเสนสํขิปิตฺวาติ ขนฺธปญฺจเกน เย รูปํ ตาว อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาทิเภทภินฺนํปิ สมานํ สพฺพํ เอกรูปปิณฺฑภาเวน สํขิปิตฺวา เอส นโย เวทนา ทีสุปีติฯ ตตฺรายํ นโยฯ ยํกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํวา พหิทฺธาวา โอฬาริตํวา สุขุมํวา หีนํวา ปณีตํวา ยํ ทูเร สนฺติเกวาฯ สพฺพํ รูปํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน อนตฺตา อสารกฏฺเฐนฯ ยากาจิ เวทนาฯลฯ ยากาจิ สญฺญาฯลฯ เยเกจิ สงฺขาราฯลฯ ยํกิญฺจิ วิญฺญาณํฯลฯ สพฺพํ วิญฺญาณํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนฯ ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติฯ เอตฺถจ สพฺพํ รูปํฯลฯ สพฺพํ วิญฺญาณนฺติ คหณเมว กลาปวเสน สงฺขิปนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อนิจฺจํขยฏฺเฐนาติ เอตฺถ รูปํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนฯ เวทนา อนิจฺจาฯ สญฺญา อนิจฺจาฯ สงฺขารา อนิจฺจาฯ วิญฺญาณํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนาติอาทินา นเยน สมฺมสิตพฺพธมฺมปริคฺคเหน สเหว สมฺมสนํ กาตพฺพํฯ อิตรถา สมฺมสนํ น รุหติฯ ตทตฺถสฺส ปน ปากฏตฺตา อิธ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนาติอาทินา สมฺมสนปทเมว เถเรน คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ รูปํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนาติ ตํตํรูปํ ญาเณน ทฬฺหํ คเหตฺวา อยํ ปถวิธาตุ อนิจฺจา ขยฏฺเฐนฯ อยํ อาโปธาตุ อนิจฺจา ขยฏฺเฐนาติอาทินา สมฺมสนํ กาตพฺพํฯ ตตฺถ อิมสฺมิํ กาเย สพฺพํ ถทฺธกฺริยามตฺตํ ปถวีนามฯ สาจ กฺริยา สีตุณฺหปริวตฺติยาวา ปริวตฺตติฯ นานาหารปริวตฺติยา วา นานาจิตฺตปริวตฺติยาวา นานิริยาปถปริวตฺติยาวา นานา กายิกกฺริยา ปริวตฺติยาวา ปริวตฺตติฯ นานาสนฺตติ สงฺกนฺติ โหตีติ อตฺโถฯ

ตตฺถ นวนวาสุ กฺริยาสนฺตตีสุ ปาตุโภนฺตีสุ ปุพฺพปุพฺพกฺริยาสนฺตติโย นสฺสนฺติฯ ยสฺมาจ สนฺตติ นาม ธมฺมโต วิสุํ นตฺถิ, ตสฺมา นวนวสนฺตตีนํ ปาตุภาโวนาม นวนวกฺริยานํ อุปฺปตฺติเอวฯ ปุพฺพปุพฺพสนฺตตีนํ นสฺสนํนาม ปุพฺพปุพฺพ กฺริยานํ ภิชฺชนเมวาติฯ เอวํ อตฺตโน กาเย นานาถทฺธกฺริยานํ ปริวตฺติํ ปสฺสนฺโต ปถวิธาตุยา ขยวยํ ปสฺสติฯ ตญฺจ ปสฺสนฺโต ตํสหชาตานํ รูปานํ ขยวยํ ปสฺสติเยวฯ อาโป นาม อาพนฺธนกฺริยามตฺตํฯ เตโชนาม สีตกฺริยามตฺตํ อุณฺห กฺริยามตฺตญฺจฯ วาโยนาม วิตฺถมฺภนกฺริยามตฺตํฯ อิมาจ กฺริยา ขเณ ขเณ ปริวตฺตนฺติเยวฯ อิมาสญฺจ, วิสุํ วิสุํ สนฺตติปริวตฺติํ ปสฺสนฺโต อาปาทีนํ ตํสหชาตรูปานญฺจ ขยวยํ ปสฺสติฯ สนฺตติปริวตฺติํ ปน พหิทฺธา จกฺขุนา ทิสฺวา ชานาติ, สรีรพฺภนฺตเร ปน กายสํผสฺเสน ชานาติฯ สนฺตติสรีรภูตานํ ปน ธาตูนํ ขยวยํ ญาเณนเอว ปสฺสติฯ ตสฺมา อตฺตโน สรีรพฺภนฺตเร ตํตํสนฺตติ ปริวตฺติํ ญตฺวาวา ตถา ตถา กปฺเปตฺวา วา รูปธาตูนํ อนิจฺจตฺตํ ญาเณน สุทิฏฺฐํ กตฺวา ปุนปฺปุนํ สมฺมสิตพฺพํฯ เสสขนฺเธสุปิ ตํตํสนฺตตินานาตฺตํ ญตฺวา เวทนาทีนํ ขยวยํ สุทิฏฺฐํ กตฺวา สมฺมสนํ กาตพฺพนฺติฯ ภยฏฺเฐนาติ ภายิตพฺพฏฺเฐนฯ ยญฺหิ อนิจฺจํ โหติฯ ขณมตฺเตปิ วิปริณามธมฺมํฯ ตํ เอกนฺเตน ภายิตพฺพเมวฯ กสฺมา, ตญฺหิ โย อภายิตฺวา วิสฺสาสํ กโรติฯ เอตํ เมติ อตฺตโน องฺคํ กตฺวา ปริหรติฯ ตํ อปริยนฺเตหิ อเนกสหสฺเสหิ อภิสงฺขรณทุกฺเขหิวา วิปริณามทุกฺเขหิวา อภิณฺหํ ปีเฬติฯ พาธติฯ อิติ นานาทุกฺขธมฺเมหิ อภิณฺหํ สมฺปฏิปีฬนสภาวตฺตา เอกนฺเตน ภายิตพฺพฏฺเฐน ทุกฺขํนามาติฯ อตฺตปฏิปกฺขตฺตา อนตฺตาฯ โย หิ อิโต อุทฺธํ มยฺหํ อพฺภนฺตริมตโรนาม นตฺถีติ เอวํ ปรมชฺฌตฺตภาเวน ปริคฺคหิโต โหติฯ โส อตฺตาติ วุจฺจติฯ กตโม ปน ตถาปริคฺคหิ ตพฺโพติฯ โย อตฺตโน วเส สพฺพโส วตฺตติฯ ยถา วุตฺเตหิ อภิสงฺขรณกิจฺเจหิ วินา เกวลํ อตฺตโน ฉนฺเทนวา วเสนวา อชฺฌาสเยนวา อาณาวิธาเนนวา นิจฺจํ อวิรชฺฌมาโน ปวตฺตติฯ โส ตถา ปริคฺคเหตพฺโพติฯ

ตถารูโป เอว หิ ธมฺโม นิจฺจํ สุขกามานํ ทุกฺขปฏิกูลานํ สตฺตานํ อตฺตกิจฺจํ กโรติ นามาติฯ โย ปน นิจฺจํ สุขกามานํ เตสํ ยถาปวตฺตํ สุขํ วิทฺธํเสติ วิกิเรติฯ ทุกฺขปฏิกูลานํ เตสํ อภิสงฺขรณาทิ มูลกํ นานาทุกฺขํ ชเนติ วฑฺเฒติฯ โส อตฺตปฏิปกฺโขเอว โหติฯ อิทญฺจ รูปํ เอทิสเมว โหติฯ อิติ อตฺตกิจฺจสฺส อกรณโต อตฺตปฏิปกฺขกิจฺจสฺส กรณโตจ รูปํ อนตฺตานามาติฯ กสฺมา ปเนตํ อตฺตโน วเส นวตฺตติ อตฺตกิจฺจํ น กโรติ อตฺตปฏิปกฺขกิจฺจํ กโรตีติ อาห อสารกฏฺเฐนาติฯ ตตฺถ สาโรนาม ปจฺจยสามคฺคิยา วินา เกวลํ อชฺฌาสยมตฺเตน อุปฺปชฺชิตุํวา อุปฺปชฺชิตฺวาจ ปจฺจยุปตฺถมฺเภน วินา ยทิจฺฉกํ ปติฏฺฐาตุํ วา สมตฺถภาวสงฺขาโต ถามพลวิเสโส วุจฺจติฯ รูปํ ปน สยํปิ เอวรูโป สาโรนาม น โหติฯ นจ เอวรูเปน สาเรน ยุตฺตนฺติฯ นหิ ตสฺส ปจฺจยสามคฺคิยา วินา อุปฺปชฺชิตุํวา อุปฺปชฺชิตฺวาปิ ปจฺจยุปตฺถมฺเภน วินา ขณมตฺตํปิ ปติฏฺฐาตุํวา ถาโมวา พลํวา อตฺถิฯ ยญฺจ อตฺตโน ถาเมน พเลน วินา เกวลํ ปจฺจยสามคฺคิ พเลเนว อุปฺปชฺชติฯ ปจฺจยุปตฺถมฺเภเนว ปติฏฺฐาติฯ ตํ อเนก สหสฺสานิ ปจฺจยาภิสงฺขรณทุกฺขานิ ชเนตฺวา เอกนฺเตน นิจฺจํ อตฺตปฏิปกฺขกิจฺจํ กโรติ, ปีเฬติ, พาธติเยวาติฯ เอสนโย เวทนา อนิจฺจา ขยฏฺเฐนาติอาทีสุฯ อิติ ลกฺขณตฺตยํ สมฺม สนฺตสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ อทฺธานวเสนาติ เอเกกภวปริจฺฉินฺนสฺส ปวตฺตกาลสฺส วเสนฯ นหิ ภวนฺตเร อุปฺปนฺนํ ขนฺธปญฺจกํ อญฺญํ ภวนฺตรํ คจฺฉติฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเวเอว อเสสํ นิรุชฺฌตีติฯ อปิจ, เอกสฺมิํ ภเวปิ ติณฺณํ วยานํ มนฺทาทีนํ ทสนฺนํ ทสกานํ สํวจฺฉรอุตุ มาส ปกฺขติถิ อโหรตฺติ ยาม ปหาราทีนญฺจ วเสน อทฺธานเภโท โยเชตพฺโพฯ สนฺตติวเสนาติ สภาเคกสนฺตานวเสน ปวตฺตมานาย รูปสนฺตติยาวา อรูป สนฺตติยาวา วเสนฯ ขณวเสนาติ รูปารูปธมฺมานํ อายุ ปริมาณสงฺขาตสฺส ขณสฺส วเสนฯ เอตฺถจ ขณวเสน สมฺมสนํนาม สพฺพญฺญุพุทฺธานํ เอว วิสโย สิยา, น สาวกานํฯ นหิ เต เอวํ ปริตฺตเก ขเณ อุปฺปาทํวา นิโรธํวา สมฺปาปุณิตุํ สกฺโกนฺตีติฯ

ตสฺมา อทฺธาสนฺตติวเสน สมฺมสนเมว อิธา ธิปฺเปตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ลกฺขณตฺตยํสมฺมสนฺตสฺสาติ เตสุ เตภูมก สงฺขาเรสุ ธมฺเมสุ ติลกฺขณานิ อาโรเปตฺวา เต ธมฺเม ปุนปฺปุนํ อามสนฺตสฺส ปริมชฺชนฺตสฺสฯ เตสํ ธมฺมานํ อนิจฺจ ชาติกตํวา ทุกฺขชาติกตํวา อนตฺตชาติกตํวา ญาเณ สุฏฺฐุ ปากฏํ กโรนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ วิเสสโต ปน อิมสฺมิํ ญาเณ อนิจฺจลกฺขณทสฺสนเมว ปธานํฯ ตสฺมิํ ทิฏฺเฐเยว อิตรานิ กเมน ทิฏฺฐานิ โหนฺติฯ อทิฏฺเฐจ อทิฏฺฐานีติฯ ตสฺมา อาทิโต อนิจฺจลกฺขณสฺเสว สุฏฺฐุ ปากฏภาโว อธิปฺเปโตติฯ เตสฺเววาติ เตภูมกสงฺขาเรสุ เอวฯ ปจฺจยวเสนาติ รูปกฺขนฺเธ ตาว อวิชฺชาตณฺหุปาทานกมฺมาหารสงฺขาตานํ ปจฺจยานํ วเสนฯ เวทนาสญฺญาสงฺขาเรสุ ปน อาหารฏฺฐาเน ผสฺโส วตฺตพฺโพฯ วิญฺญาเณจ นามรูปํฯ ตตฺรายํ นโยฯ อตีตานนฺตรภเว อวิชฺชาตณฺหุปาทาน กมฺเมสุ อปฺปหีนวเสน สมุทิเตสุ อิมสฺมิํ ภเว ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย รูปสนฺตติโย เวทนาสญฺญาสงฺขาร วิญฺญาณสนฺตติโยจ สมุเทนฺติฯ ยาว มรณกาลา ขเณ ขเณ นานากลาปวเสน อุเทนฺติ ปสวนฺติฯ เตสุ ปน ตสฺมิํ ภเว เอว ปหีนวเสน นิรุทฺเธสุ ตา รูปารูปสนฺตติโย นิรุชฺฌนฺติฯ ภวนฺตเร ปุน อนุปฺปาทสงฺขาตํ นิโรธํ ปาปุณนฺติฯ เอตฺถ ปน ยถา อุทเก สติ มจฺฉานาม โหนฺติ, อสติ น โหนฺติฯ เอวํ กมฺมเชสุ นามรูเปสุ สติ อิตรานิ นามรูปานิ โหนฺติฯ อสติ น โหนฺตีติ อิตรานิ สพฺพานิ กมฺมเชสุ สงฺคเหตฺวา กมฺมวเสน อุทยพฺพยวิธานํ คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ อวิชฺชาตณฺหุปาทานกมฺมปจฺจยานํ วเสน ปญฺจกฺขนฺธสฺส อุทยพฺพยปวตฺติ โหตีติฯ กมฺมวเสน ปน อิมสฺมิํ ภเว สมุเทนฺตานิปิ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ขเณ ขเณ กพฬีการาหารูปตฺถมฺภนํ ลทฺธา เอว ยถา ปวตฺตรูปสนฺตติโย อนุพนฺธ มานา นวนวา รูปสนฺตติโย สมุเทนฺติฯ อลทฺธา ปน นิรุชฺฌนฺติฯ ตํ สนฺตติยํ ปุน อนุปฺปาทสงฺขาตํ เอกภวนิโรธํ ปาปุณนฺติ, ยถา ปวตฺตสนฺตติโย วา ฉิชฺชนฺติ ภิชฺชนฺติ อนฺตรธายนฺตีติฯ

เวทนาสญฺญาสงฺขารา ปน พหิทฺธา อารมฺมเณสุ อาปาตาคเตสุ อารมฺมณสมฺผสฺสํ ลทฺธาเอว ฉทฺวาริกา กุสลากุสลวิปาก กฺริยภูตา สมุเทนฺติฯ นวนวา สนฺตติโย ปาตุภวนฺติฯ อลทฺธา ปน นิรุชฺฌนฺติฯ สนฺตติํ น ฆเฏนฺติฯ วิญฺญาณํจ สหชาต นาเมจ วตฺถุรูเปจ ปวตฺตมาเนเอว ปวตฺตติฯ นิวตฺตมาเน นิวตฺตตีติฯ ขณวเสนาติ วุตฺตปฺปกาเร ปจฺจเย อนเปกฺขิตฺวา เกวลํ นามรูปานํ ปวตฺติกฺขณวเสนฯ ขณสทฺเทน เจตฺถ สมฺมสนญาเณ วุตฺตรูปสนฺตติ นามสนฺตติโยปิ คเหตพฺพาฯ นหิ สาวกานํ ญาณํ ขณวเสน นามรูปานํ อุทยํวา วยํ วา สมฺปาปุณิตุํ สกฺโกตีติฯ ยถา ปน รตฺตนฺธกาเร อนฺโต เลเณ มหนฺโต ตโมขนฺโธ ชายติฯ ทีปํ ชาเลนฺตสฺส ปน ทีโปภาโส เอกกฺขเณ เอว สกลํ อนฺโตเลณํ ผรมาโน อุเทติฯ ตโมขนฺโธ เวติฯ อาโลกสฺส อุทโย โหติฯ ตโมขนฺธสฺส วโยฯ ปุน ทีเป นิพฺพาปียมาเน ตโมขนฺธสฺส อุทโย โหติฯ อาโลกสฺส วโยฯ เอว เมวํ สรีเร นานาอุตุวเสนวา นานาหารวเสนวา นานาจิตฺต วเสนวา นานิริยาปถวเสนวา นานาปโยควเสนวา อุทยปกฺขานํ วยปกฺขานญฺจ นานาสนฺตตีนํ อุทยญฺจ อุทยโต วยญฺจ วยโต สุทิฏฺฐํ กตฺวา สมนุปสฺสนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ เอวํ สมนุปสฺสนฺตสฺส ปน อารทฺธวิปสฺสกภาวํ ปตฺตสฺส อุทยพฺพย ญาเณ ติกฺเข สูเร วหนฺเต ทสวิธา วิปสฺสนุปกฺกิเลสสงฺขาตา ปาริปนฺถกธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติฯ เต ทสฺเสตุํ โอภาโสติอาทิคาถ มาหฯ ตตฺถ โอภาโสติ วิปสฺสนา จิตฺตสมุฏฺฐิโต สรีโรภาโสฯ ปีตีติ วิปสฺสนาจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปญฺจวิธา ปีติฯ ปสฺสทฺธีติ ทุวิธาปสฺสทฺธิฯ อธิโมกฺโขติ สทฺธาธิโมกฺโขฯ ปคฺคโหติ วีริยํฯ สุขนฺติ โสมนสฺสํฯ ญาณนฺติ วิปสฺสนา ญาณํฯ อุปฏฺฐานนฺติ สติฯ อุเปกฺขาติ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา เจว อาวชฺชนุเปกฺขา จฯ นิกนฺตีติ โอภาสาทีหิ สห วิปสฺสนาย อาลยํ กุรุมานา สุขุมา ตณฺหาฯ อยเมว ปน เอกนฺตโต วิปสฺสนุปกฺกิเลโส โหติฯ

โอภาสาทโย ปน ตสฺสา วตฺถุภูตตฺตา อุปกฺกิเลสาติ วุตฺตาฯ เตสุ หิ อุปฺปชฺชมาเนสุ น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูโป โอภาโส อุปฺปนฺนปุพฺโพฯ เอวรูปา ปีติฯลฯ อุเปกฺขา อุปฺปนฺนปุพฺพา อทฺธา มคฺคํ ปตฺโตสฺมิฯ ผลํ ปตฺโตสฺมีติ เอวํ อสฺสาทสหิตา อมคฺเค มคฺคสญฺญา อผเล ผลสญฺญา อุปฺปชฺชติฯ ตทา โกจิ อพฺยตฺโต โยคาวจโร กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา อธิมานวเสน วิกฺขิปนฺโต วิจรตีติฯ พฺยตฺโต ปน ตาวเทว สภิํ ปฏิลภิตฺวา อิทานิ มม เอเตสุ โอภาสาทีสุ เอตํ มม เอโส ห มสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ จิตฺตสฺส นิกามนากาโร ปญฺญายติฯ นจ โลกุตฺตรธมฺโมนาม อีทิสสฺส นิกามนสฺส วตฺถุฯ อทฺธา มม สํกิเลสธมฺโม อุปฺปนฺโนฯ โส วฑฺฒมาโน มํ นิยฺยานมุขโต ปาเตตฺวา วฏฺฏมุเข โยเชสฺสติฯ หนฺท เตสฺเวว ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา นิกนฺติํ โสเธตฺวา ยถาปวตฺตํ วิปสฺสนาวีถิํ ปฏิปาเทสฺสามีติ เต โอภาสาทโย เอว ตาว ปริคฺคณฺหาติฯ อยํ เม โอภาโส อนิจฺโจ ขยฏฺเฐน ทุกฺโข ภยฏฺเฐน อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติอาทินา สมฺมสตีติ อตฺโถฯ เอวํ เต โอภาสาทิเก วิปสฺสนาย อุปกฺกิเลสภูเต ปริปนฺถ ธมฺเม ปริคฺคณฺหิตฺวา ตปฺปริคฺคหวเสน เตสุ นิกนฺติํ ปริยาทิ ยิตฺวา ฐิตสฺส อุปฺปนฺนํ มคฺคามคฺคลกฺขณววตฺถานญาณํ มคฺคามคฺคญาณ ทสฺสนวิสุทฺธินามฯ อมคฺเคสุ โอภาสาทีสุ มคฺคสญฺญามลโต ยถา วุตฺตนิกนฺติมลโตจ วิสุทฺธตฺตาฯ ตญฺหิ ญาณํ เตสุ นิกนฺติยาปิ วิกฺขมฺภิตาย เอว โอภาสาทิปฏิพนฺธโต สุฏฺฐุ ปริสุทฺธํนาม โหตีติฯ

[245] วิภาวนิยํ ปน

อนิจฺจาทิวเสน โอภาสาทิ ปฏิพนฺธปริคฺคหํ วิสุํ อวตฺวา มคฺคามคฺคชานนมตฺเตเนว มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธินาม วุตฺตาฯ สา อฏฺฐกถาย น สเมติฯ

ตถา ปริปนฺถวิมุตฺตสฺสาติ ตถา ปริคฺคเหตฺวา ตโต วิปสฺสนุปกฺกิเลสปริปนฺถโต วิมุตฺตสฺส ยาวานุโลมาติ ยาวอนุโลมญาณาฯ

ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ วิปสฺสนาปริปากํอาคมฺมาติ สงฺขารุเปกฺขาภาวํ ปตฺวา ติวิธ วิโมกฺขมุขภาวปฺปตฺติยาเจว สตฺตอริยปุคฺคลวิภาคสฺส ปจฺจย ภาวปฺปตฺติยาจ วิปสฺสนาญาณสฺส ปริปากํ อาคมฺม ปฏิจฺจฯ อิทานิ อปฺปนา อุปฺปชฺชิสฺสตีติ วตฺตพฺพกฺขเณติ สมฺพนฺโธฯ อปฺปนา ติจ โสตาปตฺติมคฺคอปฺปนาฯ ทฺเวตีณิวิปสฺสนาจิตฺตานีติ ติกฺขปญฺญสฺส ทฺเว วิปสฺสนาจิตฺตานิฯ มนฺทปญฺญสฺส ตีณิ วิปสฺสนาจิตฺตานิฯ ยํกิญฺจีติ ตีสุ ลกฺขเณสุ อญฺญตรํ ยํกิญฺจิฯ ยาสิขาปตฺตาสานุโลมาสงฺขารุเปกฺขาติ มตฺถกปตฺตา อนุโลมญาณสหิตา ยา สงฺขารุเปกฺขา อตฺถิฯ สา วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาติจ วุจฺจตีติ โยชนาฯ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ อนุโลมญาณนฺติ อิมานิ ทฺเว ญาณานิ วุฏฺฐานคามินิ วิปสฺสนานามาติ วุจฺจนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิทํ ปน ปริปากคตวิปสฺสนา ทสฺสนวจนํฯ เอตฺถจ วุฏฺฐานนฺติ มคฺโค วุจฺจติฯ โส หิ วิปสฺสนาญาณสฺส อารมฺมณภูต สงฺขารนิมิตฺตโตวา สยํ สํโยชนวตฺถุภาวโตวา วุฏฺฐาติฯ ตํ สมงฺคิปุคฺคลํวา ปุถุชฺชนภาวโต สมุทยปหานวเสน วฏฺฏ ปวตฺตโตจ วุฏฺฐาเปติฯ ตสฺมา วุฏฺฐานนฺติ วุจฺจติฯ อวสฺสํ วุฏฺฐานํ คจฺฉนฺติ เอตายาติ วุฏฺฐานคามินีติ เอวํ ทฺวินฺนํ ญาณานํ วุฏฺฐาน คามินิภาโว เวทิตพฺโพฯ ตโตปรนฺติ ทฺวินฺนํวา ติณฺณํวา วิปสฺสนา จิตฺตานํ ปวตฺติยา ปรํ นิพฺพานํ อาลมฺพิตฺวาติ มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺฐานิยํ หุตฺวา ตสฺส ปุเรจรภาเวน นิพฺพานเมว อารมฺมณํ กตฺวาฯ ตโต เยวจ ตํ วิปสฺสนานามํ นลภตีติฯ ปุถุชฺชน โคตฺตมภิภวนฺตนฺติ เอเตน โคตฺตํ ภวติ อภิภวตีติ โคตฺรภุฯ โคตฺตนฺติ เจตฺถ ปริปุณฺณกิเลส สมาโยเคน อนริยภาวสงฺขาตา ปุถุชฺชนชาติ วุจฺจตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ อริยโคตฺตมภิสมฺโภนฺตญฺจาติ เอเตน โคตฺตํ ภวติ ปาปุณาตีติ โคตฺรภุฯ โคตฺตนฺติจ ตํตํ กิเลส วิสุทฺธภาว สงฺขาตา อริยชาติ วุจฺจตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ มคฺโค อปฺปนา วีถิํ โอตรตีติ สมฺพนฺโธฯ ทุกฺขสจฺจํปริชานนฺโตติ เตภูมก ธมฺมานํ เอกนฺตทุกฺขภาวํ ปริจฺฉิชฺช ชานนฺโตฯ

ปริชานนญฺเจตฺถ เตสํ ทุกฺขภาว ปฏิจฺฉาทกสฺส สมฺโมหสฺส ปหานเมว ทฏฺฐพฺพํฯ สมุทย สจฺจํปชหนฺโตติ อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน อนุสยภาเวน ปวตฺตมานํ ตณฺหาสงฺขาตํ สมุทยสจฺจํ เอกเทเสนวา อนวเสเสนวา อปจฺฉาวตฺติกํ กตฺวา ปชหนฺโตฯ นิโรธสจฺจํสจฺฉิกโรนฺโตติ จกฺขุมา วิย นภมชฺเฌ วิโรจมานํ จนฺทมณฺฑลํ อตฺตโน สนฺตาเน เอกเทสสฺสวา สกลสฺสวา กิเลส วฏฺฏสฺสวา อายติํ ภาวิโน วิปากวฏฺฏสฺสํวา อตฺตโน สนฺตาเน ปุน อนุปฺปาทธมฺมภาปตฺติวเสน นิโรธสงฺขาตํ นิพฺพานํ ปจฺจกฺขํ กโรนฺโตฯ มคฺคสจฺจํภาวนาวเสนาติ อิโต ปุพฺเพ อนมตคฺเค สํสาเร อนุปฺปนฺนปุพฺพสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสจฺจสฺส อุปฺปาทนสงฺขาตาย ภาวนาย วเสนฯ มคฺคเจตนาย ปน อานนฺตริกผลตฺตา ตงฺขเณ อปนีตคฺคิเก ปเทเส ปุน อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา นิพฺพาเปนฺโต วิย มคฺคานุกูลปวตฺติวเสน ทุกฺขปริชานนาทีนิ จตฺตาริ กิจฺจานิ อนุกุพฺพนฺตานิ ตโตปรํ ทฺเววา ตีณิวา ผลจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติฯ ตโตปรํ ภวงฺคปาโต โหตีติ ทสฺเสตุํ ตโตปรนฺติอาทิมาหฯ ยถา ปน ปสาทจกฺขุนาวา ทิพฺพจกฺขุนาวา กิญฺจิรูปํ ปสฺสนฺตสฺส ตานิ จกฺขูนิ ตํ รูปํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ปจฺฉา ตสฺส ปุคฺคลสฺสปิ ปจฺจกฺขโต ปาตุภูตํ กตฺวา นิรุชฺฌนฺติฯ น ตาว เตสํ อุปฺปตฺติกฺขเณ ตํ รูปํ ตสฺส อหํ อิทํนาม ปสฺสามีติ ปากฏํ โหติฯ ปจฺฉา ปน ปจฺจเวกฺขน วาเรสุ ปวตฺตมาเนสุเอว ตํรูปํ ตทนุพนฺธาจ นานาการา ตสฺส ปาตุภูตา โหนฺติฯ เอวเมวํ อิธปิ ปจฺจเวกฺขนวาเรสุ ปวตฺตมาเนสุเอว นิพฺพานญฺจ ตทนุพนฺธานิ มคฺคผลาทีนิจ ปาตุภวนฺตีติ วุตฺตํ ปุนภวงฺคํฯลฯ ปวตฺตนฺตีติฯ อิทานิ ปจฺจเวกฺขนญาณสฺส ภูมิํ ทสฺเสตุํ มคฺคํผลญฺจนิพฺพานนฺติอาทิคาถ มาหฯ ตตฺถ ปณฺฑิโตติ อริยาย ปญฺญาย สมนฺนาคโต ผลฏฺโฐฯ หีเนติ ปหีเนฯ เสเสติ อปหีเน อุปริมคฺควชฺเฌฯ อิมานิ ปน ทฺเว ปหีนาวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขนานิ เกสญฺจิ ชีวิตสมสีสิปุคฺคลานํ กิเลส วิภาเคสุ อโกวิทานญฺจ นลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ ปจฺจเวกฺขติวานวาติฯ เอตฺถจ วิสุทฺธิมคฺเค ตาว สพฺพปถมํ มคฺคปจฺจเวกฺขนํ วุตฺตํฯ ตโต ผลปจฺจเวกฺขนํฯ

ตโต ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขนํฯ ตโต อวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขนํฯ อวสาเน นิพฺพานปจฺจเวกฺขนํ วุตฺตํฯ ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถายํ ปน สพฺพปถมํ กิเลสปจฺจเวกฺขนํ อธิปฺเปตํฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ปจฺจเวกฺขเนสุ ปถมํ กิเลสปจฺจเวกฺขนํ โหติฯ ตโต มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขนานีติฯ ตํ ปน ปาฬิยํ ปจฺจเวกฺขน ญาณสฺส นิทฺเทสโต ปุพฺเพ ปถมํ ฉินฺนมนุปสฺสเน ปญฺญาวิมุตฺติ ญาณนฺติ เอวํ วิสุํ วิมุตฺติญาณสฺส อาคตตฺตา วุตฺตํฯ ตตฺถ ฉินฺนนฺติ เตน เตน มคฺเคน สมุจฺฉินฺนํ กิเลสชาตนฺติ อตฺโถฯ ปาฬิ อนุ สาเรน วุจฺจมาเน ปน ปถมํ ปหีนํ กิเลสานํ ปจฺจเวกฺขนํฯ ตโต ปจฺเจกํ มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคาทีนํ ปจฺจเวกฺขนํฯ ตโต เตสํ อารมฺมณภูตสฺส นิพฺพานสฺส ปจฺจเวกฺขนํฯ ตโต ผลธมฺมานํ ปจฺจเวกฺขนํฯ ตโต เตสํ อารมฺมณภูตสฺส นิพฺพานสฺส ปจฺจเวกฺขนนฺติ วตฺตพฺพํ โหติฯ ปาฬิยญฺหิ ปจฺจเวกฺขนญาณนิทฺเทเส นิพฺพานํ มคฺควาเรปิ ผลวาเรปิ ทฺวิกฺขตฺตุํ อาคตนฺติฯ อิติ นิพฺพานปจฺจเวกฺขนํ นาม อิตเรสํ ปจฺจเวกฺขนานํ อาทิมฺหิวา มชฺเฌ อนฺตรนฺตราวา อวสาเนวา ยตฺถกตฺถจิ ปวตฺตตีติ สิทฺธํ โหติฯ ตถา กิเลสปจฺจเวกฺขนํปิ มคฺคผลปจฺจเวกฺขนานํ อาทิมฺหิวา ปจฺฉาวาติฯ เอวญฺหิ สติ มคฺคํ ผลญฺจ นิพฺพานนฺติ อยํ คาถาปิ อวิรุทฺธา โหตีติฯ เอวญฺจ กตฺวา อธิมานนิทฺเทสฏฺฐกถาสุ โส หิ มคฺคผลนิพฺพาน ปหีน กิเลสา วสิฏฺฐกิเลส ปจฺจเวกฺขเนน สญฺชาตโสมนสฺโส อริยคุณปฏิเวเธ นิกฺกงฺโขติ วุตฺตํฯ เอตฺถจ โสตาปนฺนสฺส ปญฺจ ปจฺจเวกฺขนานิ โหนฺติฯ ตถา สกทาคามิสฺส ปญฺจฯ อนาคามิสฺส ปญฺจฯ อรหโต ปน อวสิฏฺฐกิเลโสนาม นตฺถีติ จตฺตารีติ เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขนานิ โหนฺตีติฯ อิทญฺจ ปริปุณฺณ วเสน ลพฺภมานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อปริปุณฺณํปิ ปน โหติเยวฯ ตถา หิ จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตอฏฺฐกถายํ สา ปน น สพฺเพสํ ปริปุณฺณา โหติฯ เอโก หิ ปหีนกิเลสเมว ปจฺจเวกฺขติฯ เอโก อวสิฏฺฐกิเลสเมวฯ เอโก มคฺคเมวฯ เอโก ผลเมวฯ เอโกนิพฺพานเมวฯ อิมาสุ ปน ปญฺจสุปจฺจเวกฺขนาสุ เอกํวาทฺเววา โน ลทฺธุํ นวฏฺฏตีติ วุตฺตํฯ

เอวํ ฉพฺพิสุทฺธิกเมน ภาเวตพฺโพ จตุพฺพิโธ มคฺโค ญาณทสฺสนวิสุทฺธินาม วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ มคฺคสทฺเทน เจตฺถ จตุพฺพิธํ มคฺคญาณํ ตทนุกูลปวตฺติวเสน ผลญาณญฺจ คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถาติ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐาเนฯ ตตฺถาติ เตสุ อนุปสฺสนา มคฺคผเลสุฯ อภินิวิสนํ อภินิเวโสฯ เหฏฺฐา สิลาปถวิยํ นิขาตสิเนรุปาทสฺส วิย อชฺฌตฺตขนฺเธสุ ทฬฺหํ คเหตฺวา ปวตฺตีติ อตฺโถฯ อตฺตา อิติ อภินิเวโส อตฺตาภินิเวโสฯ ตํ อตฺตาภินิเวสํฯ มุญฺจนฺตีติ อชฺฌตฺตธมฺมานํ เกวลํ ปจฺจยายตฺต วุตฺติตาย ขณภงฺคสฺสจ อทิฏฺฐตฺตา โส อภินิเวโส ปวตฺตติฯ ตสฺมา ตํ ทฺวยํ สุทิฏฺฐํ กตฺวา รูปํ อนตฺตา เวทนา อนตฺตาติอาทินา ปุนปฺปุนํ สมนุปสฺสนาวเสน ตํ อภินิเวสํ วิโมจยมานาติ อตฺโถฯ วิโมกฺขมุขํ โหติ, สุญฺญตวิโมกฺข สงฺขาตสฺส มคฺคสฺส ผลสฺสจ ปเวสนทฺวารภูตตฺตา, วิปลฺลาส นิมิตฺตนฺติ วิปรีตวเสน อาสนํ อุปคมนํ ปวตฺตนํวา วิปลฺลาโสฯ อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ อุปคมนํ ปวตฺตนํวาติ อตฺโถฯ โส เอว กิเล สุปฺปตฺติยา อาสนฺนการณตฺตา นิมิตฺตนฺติ วิปลฺลาสนิมิตฺตํฯ มุญฺจนฺตีติ อชฺฌตฺตธมฺมานํ ขณภงฺคสฺส อทิฏฺฐตฺตา ตํนิมิตฺตํ โหตีติ เตสํ ขณภงฺคํ สุทิฏฺฐํ กตฺวา รูปํ อนิจฺจํ เวทนา อนิจฺจาติอาทินา ปุนปฺปุนํ สมนุปสฺสนาวเสน ตํนิมิตฺตํ วิโมจยมานาติ อตฺโถฯ ตณฺหาปณิธินฺติ ตณฺหาเอว อภิสงฺควเสน อารมฺมเณ จิตฺตสฺส ปณิทหนโต ทฬฺหํ ถปนโต ปณิธีติ ตณฺหาปณิธิฯ ตํตณฺหา ปณิธิํฯ มุญฺจนฺตีติ อชฺฌตฺตธมฺมานํ มหาอาทีนวราสิภาวสฺส อทิฏฺฐตฺตา โสปณิธิ โหตีติ เตสํ มหาอาทีนวราสิภาวํ สุทิฏฺฐํ กตฺวา รูปํทุกฺขํ เวทนาทุกฺขาติอาทินา ปุนปฺปุนํ สมนุปสฺสนาวเสน ตํปณิธิํ วิโมจยมานาติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอตา วิโมกฺขมุขภูตา ติสฺโส อนุปสฺสนา เอวํ วิเสส นามิกา โหนฺติฯ ตสฺมาฯ ยสฺมา สงฺขาเรสุ สุญฺญตทสฺสนวเสน อตฺถสิทฺธินาม เกวลํ อตฺตากินิเวสภูตสฺส ทิฏฺฐิคาหสฺส ปฏิปกฺขภูตสฺส ญาณสฺเสว อานุภาโว โหติ, ตสฺมา ตถา สมนุปสฺสิตฺวา วิมุญฺจนฺตสฺส วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ สหชาตญาณ กิจฺเจน นามํ ลภตีติ วุตฺตํ ยทิวุฏฺฐานฯลฯ สุญฺญโตวิโมกฺโข นามโหติมคฺโคติฯ

อนิจฺจทสฺสนวเสน อตฺถสิทฺธินาม นิมิตฺตาติ นิเวสภูตสฺส มานคาหสฺส ปฏิปกฺขภูตาย สทฺธายปิ อานุภาโวฯ ตสฺมา ตถา สมนุปสฺสิตฺวา วิมุจฺจนฺตสฺส วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ สหชาตสทฺธา กิจฺเจน นามํ ลภตีติ วุตฺตํ ยทิอนิจฺจโตฯลฯ อนิมิตฺโต วิโมกฺโขนามาติฯ ทุกฺขทสฺสนวเสน อตฺถสิทฺธินาม ปณิธิสงฺขาต ตณฺหาคาหปฏิปกฺขภูตสฺส สมาธิสฺสปิ อานุภาโวฯ ตสฺมา ตถา สมนุปสฺสิตฺวา วิมุจฺจนฺตสฺส วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ สหชาตสมาธิกิจฺเจน นามํ ลภตีติ วุตฺตํฯ ยทิ ทุกฺขโตฯ ลฯ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขนามาติฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตีติฯ มคฺเค ปน ติณฺณํ ธมฺมานํ กิจฺจวิเสโสนาม วิปสฺสนาคมนวเสเนว สิทฺโธติ วุตฺตํ มคฺโคฯ ลฯ นามานิ ลภตีติฯ ตตฺถ สุญฺญตวิโมกฺเขน วิมุตฺโต อริยสาวโก โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารีนาม โหติฯ มชฺเฌ ฉสุ มคฺคผลกฺขเณสุ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต นามฯ อรหตฺตผลกฺขเณ ปญฺญาวิมุตฺโตนามฯ อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุตฺโต โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารีนามฯ อุปริ สตฺตสุ ฐาเนสุ สทฺธาวิมุตฺโตนามฯ อปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุตฺโต ปน อฏฺฐสุปิ ฐาเนสุ กายสกฺขินามฯ โสเยว อรูปชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิมุตฺโต อรหตฺตผเล ฐิโต อุภโตภาควิมุตฺโต นามาติ เอตฺตาวตา ยํ เหฏฺฐา วุตฺตํ วิปสฺสนาปริปากมาคมฺมาติ สงฺขารุเปกฺขาภาวํ ปตฺวา ติวิธวิโมกฺขมุขภาวปฺปตฺติยาเจว สตฺตอริยปุคฺคลวิภาคสฺส ปจฺจยภาวปฺปตฺติยาจ วิปสฺสนาญาณสฺส ปริปากํ อาคมฺม ปฏิจฺจาติฯ ตํ สรูปโต นิทฺทิฏฺฐํ โหตีติฯ มคฺควีถิยํ ผลญฺจ มคฺคาคมน วเสน ตถา ตีณิ นามานิ ลภตีติ โยชนาฯ ยถาวุตฺตนเยน วิปสฺสนฺตานนฺติ ยทิ อนตฺตโต วิปสฺสตีติอาทินา วุตฺตปฺปการนเยน วิปสฺสนฺตานํ จตุนฺนํ ผลฏฺฐานํ ปุคฺคลานํฯ ยถาสกํผลนฺติ โสตาปนฺนสฺส โสตาปตฺติผลํฯ

สกทาคามิสฺส สกทาคามิผลนฺติอาทินา นเยน อตฺตโน อตฺตโน สนฺตกภูตํ ยํ ยํ ผลํ วิปสฺสนาคมน วเสเนว สุญฺญตาทิวิโมกฺโขติจ วุจฺจติฯ นมคฺคาคมนวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถจ วิปสฺสนาคมน วเสน มคฺคสฺส อนิมิตฺต นามลาโภนาม สุตฺตนฺติกปริยาเยน วุตฺโตฯ อภิธมฺเม ปน อนิมิตฺโต นามมคฺโค นอาคโตฯ นหิ โส นิปฺปริยายโต อนิมิตฺโตนาม โหติฯ หีนปณีตาทิวเสน วิภาคารหสฺส สงฺขารนิมิตฺตสฺส สพฺภาวโตฯ เตเนว หิสฺส ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธา ภิญฺญาทิวเสนวา ปารมิธมฺมานํ ปริตฺตมหนฺตาทิวเสนวา หีน ปณีต ปณีตตร ปณีตตม วิภาโค สนฺทิสฺสตีติฯ อฏฺฐกถายํ ปน อนิจฺจานุปสฺสนา สงฺขาเรสุ นิจฺจนิมิตฺตํ วิธมนวเสน ปวตฺตตฺตา อนิมิตฺตานุปสฺสนานาม สมานาปิ สยํ สงฺขารนิมิตฺเต ปริยาปนฺนตฺตา เอกนฺเตน อตฺตโนนามํ มคฺคสฺส ทาตุํ นสกฺโกติฯ ตสฺมา มคฺโค อภิธมฺม ปริยาเยน อนิมิตฺตนามํ นลภตีติ วุตฺตํฯ สุตฺตนฺติกปริยาเยน ปน ยถา ปถวิกสิณารมฺมณํ ฌานํ ปถวิกสิณนฺติ วุจฺจติฯ เอวํ สุญฺญตาทินามํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตานิ มคฺคผลานิปิ อารมฺมณวเสนปิ สุญฺญตาทินามํ ลภนฺติฯ อารมฺมณกรณวเสน ปน สมฺปโยควเสนวา ปลิโพธกราจ นิมิตฺตกราจ ปณิธิกราจ ราคาทโย กิเลสธมฺมา เตสุ นตฺถิฯ ตสฺมา ตานิ อญฺญํ อาคมนํวา อารมฺมณํวา อนเปกฺขิตฺวา อตฺตโน สภาเวนปิ สุญฺญตาทินามํ ลภนฺตีติ ทสฺเสตุํ อารมฺมณวเสนาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สรสวเสนาติ อตฺตโน สภาเวนฯ นามตฺตยนฺติ สุญฺญตาทิ นามตฺติกํฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพาสุ มคฺควีถิ ผลสมาปตฺติวีถีสุฯ สพฺเพสํปีติ สพฺเพสํปิ มคฺคผลานํฯ สมเมวาติ สมานเมวฯ สทิสเมวฯ เอตฺถปนาติ เอเตสุ ปน ยถาวุตฺเตสุ มคฺคผเลสุฯ ยสฺมา สพฺพาทิฏฺฐิโยจ โสฬสวิธา วิจิกิจฺฉาจ อตฺตทิฏฺฐิมูลิกา เอว โหนฺติฯ อตฺตทิฏฺฐิยา นิรุทฺธาย นิรุชฺฌนฺติ สพฺพานิจ อปายคามิ กมฺมานินาม อตฺตทิฏฺฐิยา สติยาเอว วิปจฺจนฺติฯ อสติยา น วิปจฺจนฺติฯ ทิฏฺฐสจฺจานญฺจ สา ทิฏฺฐิ สพฺพโส ปหีนา โหติฯ ตสฺมา โสตาปตฺติมคฺคํฯลฯ ปหีนาปาย คมโนติ วุตฺตํฯ

อปายํ คจฺฉนฺติ เอเตหีติ อปายคมนานิฯ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาวิปฺปยุตฺตา อกุสลธมฺมาเจว ปุพฺเพกตทุจฺจริตกมฺมานิจฯ ปหีนานิ อปายคมนานิ เอตสฺสาติ ปหีนาปายคมโนฯ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจานํ ปหีนอตฺตทิฏฺฐีนํ โพธิปกฺขิยธมฺมา เอกนฺเตน อุปรูปริ วฑฺฒนปกฺเข ฐิตา โหนฺติฯ กิเลสธมฺมา ปน หายนปกฺเขฯ ตสฺมา เต อนุกฺกเมน ปริหายิตฺวา คจฺฉนฺตา อุปริม โกฏิยา สตฺตหิ ภเวหิ สพฺพโส ปริกฺขยํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ สตฺตกฺขตฺตุปรโมโสตาปนฺโนนาม โหตีติ, ตตฺถ สตฺตกฺขตฺตุสทฺเทน สตฺตปฏิสนฺธิคหณวารา วุจฺจนฺติฯ ปรโมติ อุกฺกํสปริจฺเฉโทฯ อิติ สตฺตกฺขตฺตุํ ปรโม เอตสฺสาติฯ สตฺตกฺขตฺตุปรโมฯ โส ปน เทเวสุ สตฺตกฺขตฺตุ ปรโม, มนุสฺเสสุ สตฺตกฺขตฺตุ ปรโม, อุภยตฺถ สตฺตกฺขตฺตุ ปรโมติ ติวิโธ โหติฯ ยถาห –

กตโมจ ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรโม อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ, อวินิปาตธมฺโม นิยโต, สมฺโพธิปรายโน, โส สตฺตกฺขตฺตุํ เทเวจ มนุสฺเสจ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุ ปรโมติฯ

เอตฺถ หิ จ สทฺโท อนิยมตฺโถฯ เอเตน โยจ เทเวเอว สตฺตกฺขตฺตุํ สํสรติฯ โยจ มนุสฺเสเอว สตฺตกฺขตฺตุํ สํสรติฯ โยจ เทเวจ มนุสฺเสจ มิสฺสกภว วเสน สตฺตกฺขตฺตุํ สํสรติฯ ติวิโธ เปโส สตฺตกฺขตฺตุ ปรโมนามาติ ทสฺเสติฯ อฏฺฐกถายํ ปน มิสฺสกภว วเสนสฺส อตฺโถ วุตฺโตฯ เอตฺถจ ยสฺมา มหคฺคตชฺฌานสฺสจ อุปริมคฺค วิปสฺสนา ยจ อานุภาวํ อนเปกฺขิตฺวา เกวลํ อิมสฺส มคฺคสฺส อานุภาวคติยา เอว สตฺตกฺขตฺตุปรโมนาม วุตฺโตฯ โสจ ปาฬิยํ กตเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ นิฏฺฐาฯ

สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส โกลํ โกลสฺส เอกพีชิสฺส สกทาคามิสฺส โยจ ทิฏฺเฐวธมฺเม อรหาติ วุตฺตตฺตา กามภเวเอว ฌานรหิโต สุกฺขวิปสฺสโกวา ปริหีนชฺฌาโนวา ทฏฺฐพฺโพฯ เตเนวจ ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐ กถายํ ตโยปิ อิเม โสตาปนฺนา กามภววเสน วุตฺตาฯ รูปารูปภเว ปน พหุกาปิ ปฏิสนฺธิโย คณฺหนฺตีติ วุตฺตํฯ องฺคุตฺตรฏฺฐกถายญฺจ อฏฺฐมํ ภวนฺติ กามภเว อฏฺฐมํ ปฏิสนฺธินฺติ วุตฺตํฯ ตสฺมา เย กามภเวเยว สตฺตวารโต โอรํวา ทิฏฺฐธมฺเม เยววา อุปริมคฺคํ คณฺหนฺติฯ เตสํ ตถารูโป ปวตฺติวิเสโส อุปริ มคฺควิปสฺสนาพเลน สิทฺโธติ เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ อฏฺฐกถาสุ อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา นิยาเมตีติ วุตฺตํฯ เย ปน ทิฏฺฐธมฺเมวา สกฺกอนาถปิณฺฑิกวิสาขาทโย วิย สตฺตสุ ภเวสุ ยตฺถกตฺถจิ ภเววา ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา พฺรหฺมโลกํ คจฺฉนฺติฯ เยจ พฺรหฺมโลเกเยว โสตาปตฺติมคฺคํ ลภิตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายนฺติฯ เตสํ ตถารูโป ปวตฺติ วิเสโส มหคฺคตชฺฌานพเลน สิทฺโธติฯ ยสฺมาจ ปาฬิยํ สตฺตกฺขตฺตุํ เทเวจาติ เอเตน กามภเว สตฺต โอปปาติก ปฏิสนฺธิโย ทสฺเสติฯ สตฺตกฺขตฺตุํ มนุสฺเสจาติ เอเตน สตฺต คพฺภเสยฺยกปฏิสนฺธิโย ทสฺเสตีติ อุภเยน จุทฺทส ปฏิสนฺธิโย ทสฺสิตา โหนฺติฯ ตสฺมา เตน ปริยาเยน ลพฺภมาเน จุทฺทสภเว สนฺธาย สกฺกปญฺหสุตฺเต –

อิโต สตฺต ตโต สตฺต, สํสรานิ จตุทฺทสาติ วุตฺตํฯ ตถา องฺคุตฺตเรจ ติกนิปาเต สเจ อุทายิ อานนฺโท อวิตราโค กาลํ กเรยฺย, เตน จิตฺตปสาเทน สตฺตกฺขตฺตุํ เทเวสุ เทวรชฺชํ กเรยฺยฯ สตฺตกฺขตฺตุํ อิมสฺมิํเยว ชมฺพุทีเป มหารชฺชํ กเรยฺยฯ อปิจ อุทายิ อานนฺโท ทิฏฺเฐวธมฺเม ปรินิพฺพา ยิสฺสตีติ วุตฺตํฯ เกจิ ปน อิเมหิ สุตฺตปเทหิ สตฺตกฺขตฺตุ ปรมสฺส โสตาปนฺนสฺส กามภเว จุทฺทส ปฏิสนฺธิโย อิจฺฉนฺติฯ มหาวคฺคสํยุตฺตฏีกายญฺจ เกจิ ปน กามภเว สตฺตกฺขตฺตุํเอว อุปฺปชฺชติ, น ตโต อุทฺธนฺติ วทนฺติฯ ตํ วีมํสิตพฺพนฺติ วุตฺตํฯ

วิภงฺเค ปน ตตฺถ ตตฺถ อฏฺฐานสุตฺเตสุจ อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อฏฺฐมํ ภวํ นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติจ, องฺคุตฺตเร ฉกฺกนิปาเต อภพฺโพ ทิฏฺฐสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อฏฺฐมํ ภวํ นิพฺพตฺเตตุนฺติ จ, มหานิทฺเทเส อชิตปญฺเห โสหาปตฺติมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส, นิโรเธน สตฺตภเว ถเปตฺวา อนม ตคฺเคสํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติฯ วูปสมนฺติฯ อตฺถํ คจฺฉนฺติฯ ปฏิปสฺสมฺภนฺตีติจ, เอวํ ทฬฺหํ กตฺวา วุตฺตตฺตา ยถาวุตฺตนเยเนว เตสํ สุตฺตปทานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพติฯ ราคโทสโมหานนฺติ กามราคสฺส โทสสฺส ตเทกฏฺฐโมหสฺสจฯ ตนุกรตฺตาติ ยถา โสตาปนฺนสนฺตาเน อุปฺปชฺชนฺตา ธมฺมิเกสุ กามวตฺถูสุ พลวนฺตา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติฯ ยโต เตสํ เมถุนวตฺถุสมาโยโคปิ ปวตฺตติ, ตถา อุปฺปชฺชิตุํ อสมตฺเถ กตฺวา สํลิขนวเสน ตนุกรณโตฯ อธิจฺจุปฺปตฺติวเสนจ ปริยุฏฺฐานมนฺทตาวเสนจ ตนุกภาวํ สาธนโตติ อตฺโถฯ ตตฺถ อธิจฺจุปฺปตฺติวเสนาติ กทาจิ จิเรน อุปฺปตฺติวเสนฯ ปริยุฏฺฐานมนฺทตายาติ จิเรน อุปฺปชฺชนฺตานํปิ มนฺทตรํ ปริยุฏฺฐานวเสนฯ มหาสิวตฺเถเรน ปน เตสํปิ เมถุนวตฺถุ สมาโยโค อิจฺฉิโตฯ โส มหาฏฺฐกถายํ ปฏิกฺขิตฺโตฯ ยญฺจ ฉกฺกนิปาเต มิคาสาลวตฺถุมฺหิ อพฺรหฺมจาริโนปิ อิสิทตฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส สกทาคามิตฺตํ ภควตา พฺยากตํ, ตํปิ ตสฺส อาสนฺนมรณกาเล อธิคมวเสน พฺยากตนฺติ เวทิตพฺพํฯ สกิํเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา อาคมนโต สกทาคามีนาม โหตีติ โยชนาฯ ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา ปถมปริจฺเฉเท วุตฺตเมวฯ อรหตฺตํภาเวตฺวาติ อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตฺวาขีณา จตฺตาโร อาสวา ยสฺสาติ ขีณาสโวฯ ทกฺขิณา วุจฺจติ กมฺมญฺจ กมฺมผลญฺจ สทฺทหิตฺวา อายติํ ผลปฏิลาภตฺถาย ทินฺนทานํฯ ทกฺขนฺติ วฑฺฒนฺติ สตฺตา เอตายาติ กตฺวาฯ ตาย ปน ทกฺขิณาย วิปตฺติกรานํ กิเลสานํ สพฺพโส อภาวโต สมฺปตฺติกรานญฺจ สีลกฺขนฺธาทิคุณานํ สพฺพโส ปริปุณฺณตฺตา ทกฺขิเณยฺเยสุ อคฺโค เชฏฺฐโก หุตฺวา ตํทกฺขิณํ ปฏิคฺคหิตุํ อรหตีติ อคฺคทกฺขิเณยฺโยฯ ปุคฺคลเภโทติ จตุนฺนํ ผลฏฺฐปุคฺคลานํ สงฺเขปเภโทฯ

วิตฺถารเภโท ปน เอวํ เวทิตพฺโพ, อฏฺฐกถาสุ ตาว จตุวีสติ โสตาปนฺนา, ทฺวาทส สกทาคามิโน, อฏฺฐจตฺตาลีส อนาคามิโน, ทฺวาทส อรหนฺโตติ ผลฏฺฐานํ ฉนฺนวุติเภโท วุตฺโตฯ ตตฺถ สทฺธาธิมุตฺโต ปญฺญาธิมุตฺโตติ ทฺเว โสตาปนฺนา โหนฺติฯ เต เอกพีชี โกลํโกโล สตฺตกฺขตฺตุปรโมจาติ ตีหิ คุณิตา ฉฯ ปุน จตูหิ ปฏิปทาหิ คุณิตา จตุวีสติ โหนฺติฯ ติวิธ วิโมกฺขจตุปฏิปทานํ ปน เภเทน ทฺวาทส สกทาคามิโน ทฺวาทส อรหนฺโตจ โหนฺติฯ อนาคามิโน ปน อวิเหสุ ตาว ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก อุปหจฺจ ปรินิพฺพายี, เอโก อุทฺธํ โสโต อกนิฏฺฐคามีติ ปญฺจฯ เตเยว สสงฺขารปรินิพฺพายี อสงฺขารปรินิพฺพายีจาติ ทฺวีหิ คุณิตา ทสฯ ตถา อตปฺปสุ ทสฺสสุทสฺสีสุ ติจตฺตาลีส โหนฺติฯ อกนิฏฺเฐ ปน อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามีนาม นตฺถีติ จตฺตาโร สสงฺขารปรินิพฺพายิโน จตฺตาโร อสงฺขารปรินิพฺพายิโนติ อฏฺฐาติฯ สพฺเพ อฏฺฐจตฺตาลีส โหนฺตีติฯ สุตฺตนิปาตฏฺฐกถายํ ปน ทฺวาทส โสตาปนฺนา, ทฺวาทส สกทาคามิโน, จตุวีสติ อนาคามิโน, ทฺเว อรหนฺโต, จตฺตาโร มคฺคฏฺฐาติ จตุปญฺญาส โหนฺติฯ เตเยว สทฺธาธุร ปญฺญาธุร วเสน ทฺวีหิ คุณิตา อฏฺฐสตํ ปุคฺคลา โหนฺตีติ อาคโตฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ปุคฺคลเภเทฯ สพฺเพสํปีติ จตุนฺนํ ผลฏฺฐานํปิ สาธารณาวฯ น นิโรธสมาปตฺติ วิย เอกจฺจานํเอว สาธารณาติ อธิปฺปาโยฯ อติวิย มมายิตสฺส อภินินฺทิ ตสฺส อชฺโฌสิตสฺส อตฺตโน จิตฺตสนฺตานสฺส อปวตฺติกรณํ นาม พหลราควิมุตฺตานํเอว สิชฺฌตีติ วุตฺตํ, อนาคามีนญฺเจว อรหนฺตานญฺจลพฺภตีติฯ เตสํปิ อฏฺฐสมาปตฺติลาภีนํ กามรูปภวคตานญฺเญว อิธ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ กสฺมา, อาทิโต ปฏฺฐาย อนุปุพฺพนิโรธพเลเนว คนฺตพฺพตฺตาฯ เตนาห ตตฺถาติอาทิฯ ตตฺรายํ วิธิ, ปถมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตตฺถ คเต สงฺขาเร อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติฯ ตโต ทุตียชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตตฺถคเต สงฺขาเร ตเถว วิปสฺสติฯ ตโต ตตียํ ฌานํฯ ตโต จตุตฺถํ ฌานํฯ ตโต ปญฺจมํ ฌานํฯ ตโต อากาสานญฺจายตนํฯ ตโต วิญฺญาณญฺจา ยตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตตฺถคเต สงฺขาเร ตเถว วิปสฺสติฯ

ตโต อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย นานาพทฺธอวิโกปนํ สงฺฆปติมานนํ สตฺถุปกฺโกสนํ อทฺธาน ปริจฺเฉโทติ อิมํ จตุพฺพิธํ ปุพฺพกิจฺจํ กโรติฯ ตโต เนวสญฺญา นาสญฺญายตนํ สมาปชฺชติฯ เอกํวา ทฺเววา จิตฺตวาเร อติกฺกมิตฺวา อจิตฺตโก โหติ นิโรธํ ผุสตีติฯ ตตฺถตตฺเถวาติ ตโต ตโต ฌานโต ตสฺมิํ ตสฺมิํ วุฏฺฐิตกาเลเอวฯ วิปสฺสนฺโตติ นิโรธสฺส สมถ วิปสฺสนา ยุคนนฺธพเลเนว ปตฺตพฺพตฺตา วิปสฺสนาพเลนปิ จิตฺตสนฺตานสฺส สณฺหสุขุมภาวา ปาทนตฺถํ อิทํ ปถมชฺฌานํ อนิจฺจนฺติอาทินา นเยน วิปสฺสนฺโตฯ ยาวอากิญฺจญฺญายตนํคนฺตฺวาติ ยาว อากิญฺจญฺญายตนชฺฌานํ, ตาว สมาปชฺชนวุฏฺฐานวิปสฺสนาวเสน คนฺตฺวาฯ อาวชฺชนาธิฏฺฐาน ปจฺจเวกฺขนานิเปตฺถ อิจฺฉิตพฺพานิเยวฯ เตเนว หิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปญฺจวิธา วสิโย นิโรธปริกมฺเมสุ วุตฺตาติฯ ตโตปรนฺติ อากิญฺจญฺญายตนชฺฌานคเต สงฺขาเรวิปสฺสนานนฺตรํ, อธิฏฺฐาตพฺพนฺติ อธิฏฺเฐยฺยํฯ อตฺตโน สรีราพนฺเธ ปริกฺขาเร ถเปตฺวา นานาพนฺธานิ จิวราทีนิ ปริกฺขารานิ อคฺคิอาทินา ปริสฺสเยน มาวินสฺสนฺตูติวา, เอกสีมายํ สงฺฆกมฺเม กรียมาเน สงฺโฆ มํ ปภิมาเนสฺสติ, ตทา วุฏฺฐหามีติวา, สตฺถา มํ เกนจิการเณน ปกฺโกสา เปสฺสติ, ตทา วุฏฺฐหามีติวา อธิฏฺฐานกิจฺจํฯ อาทิสทฺเทน นิโรธพฺภนฺตเรเอว มรณํ นุโข เม ภวิสฺสตีติ เอวํ ปวตฺโต อทฺธาน ปริจฺเฉโท คหิโตฯ ทฺวินฺนํฯลฯ โวจฺฉิชฺชติจิตฺตสนฺตติ ตทตฺถาย อาทิโต ปฏฺฐาย ตถารูปสฺส ปโยควิเสสสฺส สุฏฺฐุ กตตฺตาฯ ตโตติ ตสฺมิํ กาเลฯ อนาคามิโน อนาคามิ ผลจิตฺตํ นิราวชฺชนํปิ นิปฺปริกมฺมํปีติ อธิปฺปาโยฯ ตถาหิ อาทิโต ปฏฺฐาย ปุนปฺปุนํ ปวตฺติตํ วิปสฺสนาปริกมฺมเมว ตสฺส ปริกมฺมฏฺฐาเน ติฏฺฐติฯ น วิสุํ อาสนฺนปริกมฺมํ นาม อตฺถีติฯ ปจฺจเวกฺขนนฺติ ผลปจฺจเวกฺขนํฯ เอวํ ทุวิธํ กมฺมฏฺฐานนยํ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ยทตฺถํ โส นิทฺทิสียติ, ตทตฺเถ โสตุชเน นิโยเชนฺโต ภาเว ตพฺพนฺติ คาถมาหฯ ตตฺถ ปฏิปชฺชิตพฺพาติ ปฏิปตฺติฯ ปฏิปชฺชนฺติวา เอตาย อุปรุปริ วิเสสนฺติ ปฏิปตฺติฯ สีลาทิธมฺโมฯ

รสียติ นิรามิสสุขานุภวนวเสน อนุภวียตีติ รโสฯ ฌานมคฺค ผลภูโต อธิคมธมฺโมฯ อรหตฺต ผลเมววาฯ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนปีติโสมนสฺสเมววาฯ ปฏิปตฺติยา รโส ปฏิปตฺติ รโสฯ โสเอว อสฺสาทิตพฺพฏฺเฐน อสฺสาโท จาติ ปฏิปตฺติ รสสฺสาโทฯ สาสเน ปฏิปตฺติรสสฺสาทํ ปตฺถยนฺเตน ภิกฺขุนา อิจฺเจวํ มยา นิทฺทิฏฺฐํ อุตฺตมํ ภาวนาทฺวยํ ภาเวตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ

อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส

จตุตฺถวณฺณนาย กมฺมฏฺฐานสงฺคหสฺส

ปรมตฺถทิปนา นิฏฺฐิตาฯ

นิคม ปรมตฺถทีปนี

[172] จาริตฺเตน กุลาจาเรน โสภิเต ญาติ มิตฺต ธน โภคสมฺปตฺติยา วิสาเล กุเล อุทโย วฑฺฒิ ยสฺส โสติ จาริตฺตโสภิตวิสาลกุโลทโยฯ เตนฯ สทฺธาย อภิวุฑฺฒานํ ปริสุทฺธานญฺจ อตฺตโน สีลสุตจาคาทิคุณานํ อุทโย วฑฺฒิ เอตสฺมินฺติ สทฺธาติวุฑฺฒปริสุทฺธคุโณทโยฯ เตนฯ นมฺปวฺหเยนาติ นมฺปนามเกน อุปาสเกนฯ ปณิธายาติ ภุสํ นิธาย หทเย ถเปตฺวา อุปาทาย ปฏิจฺจฯ ปรานุกมฺปนฺติ ปเรสํ อตฺตโน มนฺทพุทฺธีนํ ปจฺฉิมชนานํ อนุกมฺปํ อนุทยํ การุญฺญํ ปณิธายาติ สมฺพนฺโธฯ ปตฺถิตนฺติ อภิยาจิตํฯ ปุญฺเญน เตน วิปุเลนาติ เตน วิปุเลน อภิธมฺมตฺถ สงฺคหปกรณสฺส กรณปุญฺเญนฯ ตุมูลโสมนฺติ เอวํ นามกํ วิหารํฯ วุตฺตญฺหิ ขุทฺทสิกฺขาฏีกายํสีหฬทีเป ตุมูลโสมวิหาเร สงฺฆสฺส ปากวตฺตํปิ ตาล ปณฺณํ วิกฺกิณิตฺวา กรียติฯ น หิ ตตฺถ ปณฺเณน อตฺโถ อตฺถิฯ สพฺเพปิ อิฏฺฐกจฺฉนฺนา ปาสาทาทโยติฯ เอโส กิร วิหาโร อาทิโต อภยคิริรญฺโญ อคฺคมเหสิภูตาย โสมเทวิยา การาปิตตฺตา ยาวชฺชตนาปิ โสมวิหาโรตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ ตุมูลสทฺโท ปน วิปุลสทฺทปริยาโยฯ